Egil Morland - Kirkens grunn - en grunn aa staa paa en kurs aa foelge

INNLEIING

"Den stilling Den norske Kirke nå er kommet i, tvinger kirkens folk til å legge fram sin bekjennelse og erklæring i det som gjelder kirkens grunn."

Slik lyder fyrste setningen i det dokumentet som fekk namnet Kirkens Grunn (KG), med undertittel "En bekjennelse og en erklæring". Temaet for dette innlegget har eg teke som ein arbeidstittel; i det eg straks såg trong for ei nærare presisering av oppgåva. Den kan nemleg tolkast i fire retningar - min

• Utgjorde KG det faktiske rettsgrunnlaget som kyrkja bygde på, då biskopane og prestane tok til att i stats-embeta sine etter krigen?
• Fekk KG eit statsrettsleg nedslag som på noko vis nydefinerte kyrkja sin status andsynes Staten?
• Fekk kyrkja etter krigen formelle (råds)organ som stod i ein faktisk eller sakleg kontinuitet med innhaldet i KG?
• Har utviklinga i kyrkje/stat-tilhøvet (teologiske eller kyrkjepolitiske spørsmål) etter krigen nyaktualisert innhaldet i KG, slik at vi på den måten kan seia noko om dokumentet sin lagnad i kyrkja?

Eg kjem til å tangera alle desse punkta, med hovudvekt på det siste. Men aller først litt om dokumentet og situasjonen det vart til i, som bakgrunn for refleksjonen etterpå.

"Kirkens Grunn må altså betraktes som en temporær kirkelig bekjennelse". Slik sluttar Torleiv Austad avhandlinga si.¹⁾ Han gjer det etter å ha slått fast at KG er ei partikulærvedkjenning, i det berre dei spørsmål som var påtrengjande under okkupasjonen, vart handsama. Austad slår fast at skriftet læremessig ligg innanfor luthersk tradisjon, også i det vanskelege spørsmålet om synet på styresmakta. KG reflekterer her Eivind Berggrav si kondisjonale statsforståing.²⁾ Dokumentet fekk ein tilfredsstillande kyrkjeleg resepsjon. For å slutta ringen: "Det er med hjemmel i denne kirkelige nødrett vi kan slå fast at KG var en forpliktende kirkelig bekjennelse i Den norske kirke fra 5. april 1942 til 8. mai 1945".³⁾ Fordi kyrkja etter denne dato vende attende til "normale " statskyrkjelege tilhøve, blei den kyrkjelege naudretten sett ut av kraft, og KG fekk ingen statsrettslege konsekvensar. Av dette sluttar Austad (indirekte i det minste) at KG heller ikkje fekk kyrkjerettslege konsekvensar, trass i at Den midlertidige kyrkjeleiinga, bispane og prestar flest ynskte det.

FAKTISK RETTSGRUNNLAG - HISTORISK PARANTES?

Likevel er det relevant å spørja: Utgjorde KG det faktiske rettsgrunnlaget kyrkja bygde på då freden kom? Reflekterte det kyrkja si sjølvforståing ved inngangen til den nye tida?

Ja, det er det ingen tvil om. Fleire døme kunne nemnast, men viktigast er det som Berggrav skriv, at "det er altfor meget blitt oversett eller fortiet at da de norske prester og biskoper etter frigjøringen sendte sine erklæringer inn til kirkedepartementet om at de igjen tok opp bestyrelsen av sine embeter, så tilføyet de at dette skjedde idet de … fortsatt erklærte seg å stå på det som var hevdet i Kirkens Grunn".⁴⁾

Så seint som i 1954 skreiv Berggrav, i kontroversen med Castberg, og i det han viser til KG sine ord om ordinasjonen: "Det lyder (ikke lød - for Kirkens Grunn er gyldig den dag i dag.)".⁵⁾

Men denne intensjonen for livet etter krigen fekk ein krank lagnad, både i lovverket og mellom kyrkjehistorikarane. I boka "Statskirke og Jesu Kristi kirke", som kom ut same året, gjev prof. Einar Molland KG ei reint parentetisk rolle.⁶⁾ På knappe to sider vert dokumentet så vel som kyrkjekampen omtala, og det inntrykket sit att at reformrørsla sig vidare i same sporet som før krigen. Rett nok med ei ekstra tilskunding av krigens røynsler, sjølvsagt, men effektivt dempa av tilvand statskyrkjeideologi. Dei nemnde erklæringane frå 1945, "innebærer ingen forandring i det statskirkelige forhold som nå blir gjenopprettet".⁷⁾ Det er verd å merka seg at Molland sjølv vurderte Kirkens Grunn svært høgt. Men dette skriv han altså etter å ha site i den viktige kyrkjeordningsnemnda frå 1945, saman med m.a. Berggrav og Hallesby. Innstillinga frå nemnda, som kom i 1948⁸⁾ vart kraftig barbert og redusert i Stortinget, og førte fram til den Lov om den norske kirkes ordning frå 1953, som vi kjenner til. Det endelege resultatet var langt mindre omfattande enn naudsynt, endåtil om ein heldt seg innanfor ei bastant statskyrkjeforståing - framleis ifylgje Molland.⁹⁾ Terje Ellingsen vurderer det sameleis: "Resultatet av denne omgangen i kirkereformarbeidet, som skulle utnytte erfaringene og tenkningen fra de skjebnetunge 1940-årene, ble altså temmelig magert".¹⁰⁾

Men teologisk og sakleg har saka heilt andre dimensjonar over seg. I boka "Kirkens ordning i Norge", som Berggrav laga skissa til i 1943 og offentleggjorde i 1945, trekkjer forfattaren opp samanlikningar som kan ta pusten frå nokon kvar. For Berggrav var det slik at Kirkens Grunn simpelthen sette ein ny kyrkjerettsleg standard i Noreg. Med breid penn samanliknar han 1942 med 1537, då Olav Engelbrektson gav opp Noreg som katolsk land! "Den periode som ble innledet i 1537 varer til 1942. Hverken 1814 eller 1905 gjør noen forskjell. Vi skiftet fra enevelde til demokrati - det forandret ikke den ting at staten hadde kirken i sin hule hånd..." I 1942 "ble kirken for første gang siden 1537 tvunget til igjen å trekke opp skillet mellom kirkens grunn og statens. Det ble åpenbart for alle at kirkens siste basis ikke er staten".¹¹⁾

Det løpet Berggrav trøstig inviterte kyrkjefolket med på, i det det no var naudsynt å få ordningar som svara til den trong livet sjølv hadde dokumentert, bruka han dette biletet om: "Det er ganske enkelt spørsmål om å la en fødsel bli naturlig fulbyrdet eller ikke."

"REIN" SITUASJON

Det er ingen tvil om at kyrkja stod overfor ein gylden anledning etter krigen. Eg har heller ikkje sett nokon anfekta Berggrav sin påstand om at: "Den situasjonen kirken har i dag, er usedvanlig ren. Det er ikke skygge av makttendenser med i spillet. De organer kirken i disse år har utbygget eller nyskapt, har uten å eie ringeste statlig makt skullet representere åndelig myndighet. For så vidt kunne en nesten si at stillingen har vært ur-kristelig".¹²⁾

På bakgrunn av denne "reine" situasjonen (uttrykket er godt; overført på samfunnsvitskapleg forsking kunne vi sagt at det er det næraste vi kjem ein laboratorie-situasjon, der utanforståande variablar er eliminerte) grunngjev Berggrav den trongen kyrkja no har for reformer. Han står på god luthersk mark når han seier at åndeleg, "virkelig myndighet trenger en hevdelsesform".¹³⁾

Dersom vi ser på dei organ kyrkja har fått i seinare år, så er det ingen tvil om at kyrkja eit stykke på veg har fått slike hevdelsesformer. Det som ikkje kom i 1953, kom i 1984. Vi har fått lovfeste bispedømemøte, vi har fått svære fullmakter overført til bispedømeråda, og Kyrkjemøtet er oppretta. Den treledda fridomen det var tale om i 1945: Fridom for forkynning, vedkjenning og kallsrett, er i stor grad overført til kyrkjelege organ.

Det formelle - vi kunne også seia det utvortes - aspektet ved dette vil eg ikkje gå inn på. Men eg vil retta søkelyset mot to sider ved sakskomplekset, og spørja om det som har skjedd etter krigen ligg innanfor den prinsipielle tankegangen vi finn i Kirkens Grunn, og den statsrettstenking dei forfekta som skulle føra arven frå denne vedkjenninga vidare. Dei to sidene er

• situasjonen kyrkjereformene blei til i, har den tildekka eller framheva kyrkja sin eigenart?, og
• føresetnadene for ei fortsatt statskyrkjeordning, finst det ei overskridbar, men neglisjert, grense for denne ordninga?

KYRKJEREFORMKLIMAET

Det er grunn til å gje Berggrav rett i at situasjonen den gongen var rein. Var det også tilfelle sidan? Korleis var det på midten av 80-talet? Var situasjonen slik at dei prinsipielle og grunnleggjande spørsmåla i trekant-tilhøvet stat/kyrkje/samfunn blei klårlagde før ein nådde fram til semje i reformspørsmåla? Eller var det motsett: Vart semja nådd berre - eller i hovudsak - avdi ein utsette å diskutera dei viktigaste spørsmåla, i det ein løyste saker administrativt, der det eigentleg var trong for teologiske oppgjer?

Vi meiner det siste er tilfelle. For å ta konklusjonen først: Reformene kom i ein grumsete situasjon. I dei mange aktuelle konfliktsakene kyrkja har kjempa med det siste ti-året, er det den politiske røyndommen som har avgjort utfallet. Den "veggen" kyrkja har spela ball imot og fått svar attende frå, er ikkje teologien, men politikken. Reformene kyrkja har fått er stort sett ikkje vunne på kyrkjeretsleg legitime premiss, men dei er nølande gitt kyrkja, akkompagnert av utilslørte forventningar om at kyrkja maktar å rydda opp i eige hus på same smidige, opne og tolerante måten som staten til no har gjort.

I si skildring av framveksten av "kontorpavedømmet" i mellomkrigstida, skreiv Berggrav i 1943/45 at kyrkja hadde, "i sin trang til selvhevdelse overfor staten forsett seg på ytre maktposisjoner. Kirken ble delvis holdt i blinde ved sine egne forsøk på "frigjørelse". Disse var i sterk grad politisk betont. Følgen var at kirkens spørsmål ble møtt av de statlige politikere som om det også her bare galdt politiske resonnementer".¹⁴⁾

På 80-talet vart nok "kirkens egenart som trossamfunn" (uttrykket er ofte brukt i offentlege utgreiingar, innstillingar og reformforslag.¹⁵⁾), registrert, men ein kjem sjeldan nærare ei presisering av kyrkja sitt vesen og hennar oppgåve enn dette: "Å forkynna evangeliet og forvalta sakramenta for flest mogleg menneske." ..."Dette må og innebera at det innan kyrkja vert gjeve arbeidsvilkår for ulike organisasjonar, institusjonar og teologiske syn. Eit av føremåla med reformene må vera å sikra ei open og inkluderande fokekyrkje".¹⁶⁾

Demokratiseringa av kyrkja er drivande motiv når ein ser det som "sterkt ønskeleg at fleire tek del ved soknerådsvala ... desse vala er opne for alle kyrkjemedlemmer med røysterett. Det mest nyttige tiltaket for å styrkja demokratiet vil ... vera å mobilisera dei breie lag av kyrkjemedlemmene til større ansvar for si eiga kyrkje .. Auka tilslutnad kunne ein få ved å halda val på fleire stader i kyrkjelyden og ved å opna for høve til førehandsrøysting".¹⁷⁾ Alt dette er sitat frå den innstillinga som "selde" reformene til Stortinget.

Riset bak spegelen er ei ny vurdering "etter t.d. to valperiodar. Ein viktig del av den samla vurderinga ein då kan gjera på grunnlag av røynslene, vil vera om valordninga har makta å gje ei dekkjande avspegling av breidda i kyrkja, m.a. korleis kjønnsfordelinga har kome til uttrykk".¹⁸⁾

Lengst i retning av å formulera den totalitære, demokratiske staten sine krav til kyrkja, gjekk St. meld. 40 (80-81): Å løysa banda mellom stat og kyrkje, ville "med rette kunne oppfattes som om Staten trakk seg fra vesentlige forpliktelser til å ivareta folkets religiøse og åndelige tarv", og: "Staten bedre kan hjelpe til å fylle rettmessige krav om religionsfrihet forstått som "frihet til religion" gjennom å opprettholde statskirkerelasjonene enn gjennom å trekke seg fra det ansvar som ligger i disse relasjonene".¹⁹⁾ Det er Castbergs ånd igjen; han hevda som kjent at ei vesentleg grunngjeving for staten sitt engasjement i kyrkja var å sikre religionsfridom i kyrkja.²⁰⁾

Dersom vi byter om dei to siste sifra i desse viktige årstala, og skriv 1948 i staden for 1984, og samanliknar formuleringane i reform-innstillinga med framlegget frå den offentlege kyrkjekommisjonen som vart lagt fram i 1948, anar ein litt av kva som på desse få åra har hendt med Berggrav sin "reine'' situasjon. I 1948 skreiv ein slik om kyrkja, i Statens offisielle nemnd: "Kirken blir opprettholdt av noe som mennesker ikke stemmer ja eller nei til. All tjeneste i kirken beror til sist på den fullmakt eller det oppdrag som Kirkens Herre har gitt sin menighet. Å ordne disse tjenester slik at oppdraget blir best mulig fremmet blir da en kirkeorganisasjons oppgave".²¹⁾

I dei siterte skriftene av Berggrav har den prinsipielle tilrettelegginga av kva det ligg i det faktum at fyrsten etter reformasjonen er kyrkja sit første medlem ikkje fått så stor plass. Etter luthersk kyrkjerettslære kviler fyrstens makt i kyrkja ikkje primært i den styrande si makt, men i hans dåp.²²⁾ Konsekvensen av dette skulle vera - og er prinsipielt -, at det er kyrkja som kan trekkja attende den delegasjonen av styringsmakt som vart gjeven fyrsten eller staten. I røynda er det blitt annleis, som vi straks skal sjå. Eg er framleis forundra over at kyrkja kunne ta imot kyrkjereformene på det grunnlag som m.a. Stortingsmeldinga (Nr.40) la opp til.

Men fyrst tilbake til Berggrav: I sak hadde han dette aspektet med. Nettopp ved å samanlikna 1537 og 1942, i det han hevda at 1942 vann attende det kyrkja (prinsipielt) tapte i 1537, ser vi det klårt: For i 1942 trekte kyrkja seg ut av Statens sitt famntak, og gjorde krav på sine eigne "hevdelsesformer". Fordi Staten gjekk ut over Sitt mandat (sjå nedanfor), kuttar kyrkja banda, og tek sjølv hand om styringa. Delegasjonen vert trekt attende.

Det var denne fødselen kyrkja ynskte å fullbyrda etter krigen. I striden om dei evige helvetesstraffene og Castberg si utgreiing, ei utgreiing som har skapt spissformuleringa "Staten er kirken", seier Berggrav indignert: "Kirken skal nektes husbondsrett endog innenfor sitt eget kirkeroms fire vegger".²³⁾ Til dette svarar Molland, og ein må undrast på kva han lærte ti år tidlegare: "Det er en statskirkes kår. Så blottet for makt er denne kirke. Den er henvist til å tjene".²⁴⁾

Omsnudd delegasjon.

Kva er det som har skjedd med delegasjonen? Den er snudd på hovudet. I den statsrettslærde si utgreiing er det som om historia og kyrkja fyrst tek til med eineveldet, for så å bli stadfest i 1814. I realiteten har ein gløymt kva det eigentleg ligg i uttrykket om at kyrkja "forbliver".²⁵⁾ Fylgjande avsnitt frå Stortingsmeldinga før dei siste reformene syner oss i eit nøtteskal kva som i røynda er kyrkja sin juridiske status: "Det organ som delegerer (Stortinget, Kongen) gir ikke sin myndighet definitivt fra seg. Organet kan fortsatt når som helst utøve tilsvarende myndighet selv, kan instruere og overprøve de delegerte avgjørelser, hvis ikke noe annet er bestemt på en måte som binder også det organ som delegerer. Dette organ kan også tilbakekalle delegasjonen".²⁶⁾ Reformene skjer altså på ein måte som ikkje kjem kyrkja sitt krav på å vera eige rettssubjekt i møte. Vi lever vidare med eit prinsipielt gap mellom kyrkja si sjølvforståing og det mandatet som hennar styringsorgan har.

Eg tillet meg ein liten profeti her, (fordi ting utviklar seg så fort er den allereide dels av tilbakeskodande art): Det skal ikkje stor fantasi til for å førestilla seg at alt dette kan få konsekvensar for kyrkja sin eigen forvaltningspraksis når teologi støyter mot folkeopinion i framtida. (Her skulle omgrepet kyrkjedemokrati vore drøft, m.a. meiner eg det er mogleg å påvise at reformrørsla sine "sigrar" har gått parallellt med ei devaluering av dei opphavlege ideal som sette denne rørsla i gang - spesielt når ein granskar det reformistane stod for kring århundreskiftet.)

GRENSELAUS STATSKYRKJE?

Eit saksforhold som i særleg grad blir aktualisert i Kirkens Grunn, er dei grensene som tilhøvet mellom stat og kyrkje lyt utfalde seg innanfor. Berre i medvitet om desse grensene kan ordninga framleis forsvarast.

Austad konkluderer med at "Kirkens Grunn tolker statskirkeordningen annerledes enn de fleste statsrettslærde har gjort det både før og etter okkupasjonen".²⁷⁾ KG ser på tilhøvet som ein tosidig avtale, basert på tillit, der Staten meir er forvaltar enn herre. Vi har såvidt nemnt at KG byggjer kristenmenneskets og kyrkja si plikt overfor staten på ei betinga, kondisjonal statsforståing. KG føreset ein annan statsrøyndom enn Augustana. Dokumentet representerer ei teologisk nytolking, men det er ikkje nokon fundamental teologisk sprik mellom Augustana og KG.

I art. V i Kirkens Grunn, står det: "Om statens kall uttaler vår bekjennelse at staten ikke har noe med sjelene å gjøre, men skal "verge legemene og de legemlige ting mot åpenbar urett og holde menneskene i tømme for å opprettholde borgerlig rettferd og fred." Etter ei aktualisering av dette, står det: "Av alt dette følger den rette lydighet som de kristne skal vise overfor staten, men også grensene for denne lydighet." Og: " ...hvor statens makt skiller lag med retten, der blir staten ikke Guds redskap, men en demonisk makt." I art. VI: "Bare når statens organer virker til beste for evangeliets rette forkynnelse og til menighetens oppbyggelse, kan den rettsgyldig utøve sin del av styremyndigheten i kirkeadministrasjonen."

Med desse sitata er to saksforhold trekte inn, nemleg statens mandat generelt og statens mandat som kyrkjeleg styringsorgan. Men begge høyrer heime og ilag innanfor vårt tema.

Kirkens Grunn la grunnlaget for det som biskop Berggrav seinare formulerte slik: "Enhver statskirkeordning må (derfor) være basert på bruddets mulighet. Bruddet er og blir vår ultima ratio".²⁸⁾ Så kvalifiserer han dette vilkåret, og dermed gjorde han alle seinare slekter ei teneste: "Det må gjelde livsspørsmål. Bruddet skal koste".

Føresetnaden for samvirket etter krigen er: "For Statens vedkommende er vi gått ut fra at den er grunnlovsstaten og at den er suveren nok til ikke å tro om seg selv at den er livets herre".²⁹⁾

I sak var det nøyaktig det same biskop Lønning hevda i 1975: "Vi kan ikke og skal ikke forlange av en politiker at han bekjenner et personlig kristent trosstandpunkt, men så sannelig skal vi forlange at hans stemmegivning ikke krenker grunnleggende menneskerettigheter og selve livets hellighet. Under okkupasjonsårene var dette akkurat det grunnprinsipp Den norske Kirke måtte reise seg for å verge..".³⁰⁾

Til Berggravs vilkår at eit brot må skuldast livsspørsmål, siterer vi litt frå Per Lønning sitt avkilshyrdebrev i 1975: "Grunnene (til min avskjed) er at den nye lov krenker Skaperens livslover og rokker ved rettsstatens grunnlag; respekten for menneskeverdet. Videre at Den norske kirkes gjentatte og alvorlige henstillinger i saken er latt upåaktet av Stortinget".³¹⁾

Dei to siste sitata illustrerer at kyrkja har fått saker på bordet som i særleg grad har aktualisert Kirkens Grunn. Men vi har fleire. Schelderup-saka er tidlegare indirekte nemnt. Castberg si utgreiing i 1953 om regjeringa si plikt til å rådspørje og eventuelt til å spele høyringsorgana ut mot ein annan, fekk Berggrav til å utbryta: "Det første som slår meg er at hvis denne avhandling hadde foreligget før okkupasjonen, så ville Den norske kirkes kamp i den epoke vært umulig".³²⁾

I denne striden stod det om ordinasjon og kollats, om staten også rår over kyrkja sin guddommelege rett. Castberg skriv m.a.: "Rettslig kan det ikke være noe i veien for at bestemmelsene om ordinasjon og kollats helt oppheves om dette skulle anses nødvendig".³³⁾

På bakgrunn av dette spør Berggrav om ikkje kyrkja i denne situasjonen burde ta konsekvensen og handla - som i 1942. Det er tydeleg at for han er statskyrkja sitt ultima ratio passert, dersom Castberg sine tankar vinn fram. Sjølv svarar han at Castberg så langt berre har lansert teoriar, og bles til juridisk kamp mot han. Samstundes oppmodar Berggrav til "skjerpet beredskap, øket våkenhet."

Utfallet av denne saka blei likevel nedslåande, og fekk ein frapperande parallell i Hognestadsaka: Ved å visa til ei høyringsfråsegn, den tradisjonelt liberale, vart samtlege kyrkjelege organ overkøyrde, og Castbergs teori i praksis stadfest.

Den største konfliktsaka som har gått parallellt med arbeidet med kyrkjereformene er likevel Børre Knudsen-saka, fordi denne saka knyter saman tre ulike trådar frå Kirkens Grunn: Rettsstaten, statskyrkja og livsspørsmålet (i dobbel forstand) som årsak til brotet. Korkje Hognestad- eller Knudsen- saka fekk ei tilfredsstillande løysing sett gjennom Kirkens Grunn sine briller.

HØGSTERETTSDOMMEN - DOM OVER HØGSTERETT...

Høgsterettsdommen mot Børre Knudsen slær fast at paragraf 2 i Grunnlova utelukkande bind staten når den utøver internt kyrkjestyre. For staten sitt embete elles tyder den ingenting (Samanlikn med formuleringane i paragraf. IV i Kirkens Grunn). På andre område kan staten gjerne motarbeida den evangelisk-lutherske religion eller krenka det kristne menneskesyn og såleis sitt eige guddommelege mandat til å vera stat, slik det er omtala i Confessio Augustana, art. 16 og 28, og i Kirkens Grunn. Det mest oppsiktsvekkjande er likevel at biskopane³⁴⁾ ikkje har ein einaste kritisk merknad til Høgsterett si sjølvforståing, slik det går fram av domspremissane: "Det tilkommer ikke domstolene å ta standpunkt til om den løsning av et vanskelig lovgivningsproblem som lovgiveren har valgt ved abortloven av 1978 er den beste. Om dette vil det være forskjellige oppfatninger blant dommere, som blant andre".³⁵⁾

Ord for ord gav Høgsterett i 1940 uttrykk for det stikk motsette synspunktet: "Vi vil fremholde at domstolene etter norsk konstitusjonell rett har plikt til å prøve gyldigheten av lover og administrative forordninger".³⁶⁾ Ufriviljug har Høgsterett i 1983 kome til å "sitere" Terbovens ord i 1940, då han skreiv: "Det kan ikke høre til Høiesteretts beføyelser å ta stilling til gyldigheten av rettsforskrifter."³⁷⁾ Om grensene for kva staten kan rå over, heiter det i Kirkens Grunn, art. V: "..hvor Statens makt skiller lag med retten, der blir staten ikke Guds redskap, men en demonisk makt". Og dette er så visst ikkje det emaste punktet der rettstenkjinga i Høgsterettsdomen markerer eit brot med det aktørane i 1940/42 stod for.

...OG OVER KYRKJA

Eg nøler ikkje med å seia at Høgsterettsdommen mot Børre Knudsen, og endå meire kyrkja si handsaming av denne dommen, er det eigentlege syndefallet kyrkja har gjort bort frå dei berande prinsippa i Kirkens Grunn. Hognestad-saka gav signal om stoda. I den saka tala kyrkja imponerande samla. Men saka vart "løyst" i fellesskap med staten. I staden for eit uunngåeleg styrkeoppgjer mellom kyrkje og stat, der kyrkja ville ha fått alle sjansar til å kjempa for sin integritet - eit oppgjer som ville ha involvert strid om dei fleste av Melanchton sine krav til ein kyrkjeleg jurisdiksjon - fekk ein ei harmonisk løysing.

I Bispemøtet si handsaming av Høgsterettsdommen uttrykkjer ein forståing for den "uro og anfektelse" mange opplever, men distanserer seg elles frå denne uroa. I mine øyre høyrest det nærast ut som blasfemi når ein til denne saka kan uttala: "Vi står overfor en situasjon som er rik på løfter og muligheter." Det er reformene ein då tenkjer på, og dette er i sanning den moderne reformkyrkja sin måte å svara på. I same fråsegna karakteriserer ein attendekallinga av embetseden som at den "ikke gir mening". For å kome seg unna ei tidlegare fråsegn om at det ikkje gjekk an å skilja skarpt (!) mellom statleg og kyrkjeleg del i embetet, tek ein no KG til inntekt for at dette skiljet berre er noko ei samla kyrkje kan gjera (ei urett tolking av KG, og av praksis i 1942, etter mi meining), og ein tek dommen til etterretning på det punktet at det i vår konkrete kyrkjeskipnad ikkje er mogleg å skilja slik. Legg endeleg merke til den distansering som ligg i fylgjande sitat, og korleis både ord og ånd bryt med KG: "Men de fleste av dem (protestprestane) gir uttrykk for at de finner det problematisk å opprettholde sin embetsed overfor en stat som etter deres mening har opphørt å være rettsstat, fordi den vedtar lover som vurderes som stridende mot Guds ord."

Det gjev eit visst perspektiv over dette at aviser og politikarar frå mange leirar spekulerte høglytt over om det i det heile hadde vorte fleirtal for kyrkjereformene dersom t.d. Hognestadsaka hadde utvikla seg til eit oppgjer i rettssalen.

Konklusjonen på alt dette er at kyrkjesituasjonen i tida då kyrkja "sjølv" fekk meire makt var så lite "rein" som råd var. Kyrkja vann sine reformer utan at det vart gjennomført ei naudsynleg loftsrydding parallellt. Men eg vil meina at det ikkje er så kjekt å vera herre i eige hus når det spøkjer der!

I november 1990 drøfte kyrkjeleiarar "Kirken mot år 2000". Det var mykje godt og rett å høyra, ikkje minst i biskop Aarflot sitt føredrag: "Det tales ofte store ord om at kirken må være en åpen, varm og inkluderende kirke. Men det vises liten forståelse for evangeliets sprengkraft og den avslørende brodden i Guds lov".³⁸⁾ Det er imidlertid ikkje lett å fri seg frå ei kjensle av at den kyrkja som talar slike ord i dag, forspela sjansane sine til å seia det då det kosta, dels ved at ein den gongen aksepterte statens overgrep, dels ved aktivt å velja feil side i striden. Men då er det også fåre for at dei brave orda i dag ikkje er gyldige ord - i ideologisk eller filosofisk forstand.

Etter mitt skjøn har alternativa etter krigen vore at anten lever ein med statskyrkja i Berggrav si ånd, og hevdar dette, eller så endar ein uvegerleg i ein eller annan form for castbergiansk kyrkjerøyndom.

SLUTT

Det må difor vera rett å skilja mellom ei formell vidareføring av prinsippa i Kirkens Grunn ved at kyrkja får sine "hevdelsesformer", og ein evt. reell kyrkjeleg "resepsjon" av teologien i dette vedkjenningsdokumentet. Min konklusjon er at medvitet om "bruddets mulighet" og statens kompetansegrenser var sterkare i dei fyrste åra etter krigen enn i dag. Det kan sjølvsagt tenkjast eit brot mellom stat og kyrkje i framtida. Men når dei store konfliktsakene på slutten av 70- og heile 80-talet i så stor grad vart personfokuserte (''Hognestad-sak'', "Børre Knudsen-sak"), så vart dei samstundes på eit vis ufarleggjorde i forhold til den problemstillinga vi drøftar no. Dei vart gjorde til intern kyrkjestrid. I Kirkens Grunn sitt perspektiv var dei minst av alt det. Eg vågar difor den påstanden at i Kirkens Grunn si ånd har siste toget for eit brot forlate stasjonen, og det toget hadde Berggrav sin "ultima ratio" med på lasset! Det blir ein annan "ratio" som kjem til å avgjera brotet - når det ein gong kjem.

Noter:

¹⁾ Torleiv Austad: Kirkens Grunn. Analyse av en kirkelig bekjennelse fra okkupasjonstiden 1040-45. Oslo 1974.s. 232

²⁾ Jb. s.104

³⁾ Ib. s.230

⁴⁾ Eivind Berggrav: Contra Castberg, Oslo 1954, s.18

⁵⁾ Ib. s.12

⁶⁾ Einar Molland: Statskirke og Jesu Kristi kirke, Oslo 1954

⁷⁾ Ib. s.48

⁸⁾ Innstilling til Lov om Den norske kirkes ordning, Oslo 1948

⁹⁾ Molland s.51

¹⁰⁾ Terje Ellingsen: Kirkelig visjon - politisk dragkamp, Stavanger 1973, s.84

¹¹⁾ Eivind Berggrav: Kirkens ordning i Norge, Oslo 1945 s.9-10

¹²⁾ ib. s.12

¹³⁾ samme

¹⁴⁾ ib. s.47

¹⁵⁾ Sjå t.d. NOU 1975/30 s. 83f.

¹⁶⁾ Innst. O.79.s. 4

¹⁷⁾ Ib.s.5

¹⁸⁾ samme

¹⁹⁾ Stortingsmeld. 40 (1980-81)s. 83

²⁰⁾ Frede Castberg: Statsreligion og kirkestyre, Oslo 1953, s.64

²¹⁾ Innstilling.. .1948, s.14

²²⁾ Sjå t.d. oversiktsart. om ev. kyrkjeforfatning i RGG -(3.utg.), bd.III, Sp. 1570ff

²³⁾ Contra Castberg, s.5

²⁴⁾ Molland: Statskirke...s.94

²⁵⁾ Contra Castberg, s.6

²⁶⁾ Stortingsmeld. 40, s.38

²⁷⁾ Sjå feks. Austad, s.180

²⁸⁾ Berggrav, Kirkens Ordning, s.22

²⁹⁾ Ib. s.72

³⁰⁾ Per Lønning: Derfor, Oslo 1975, s.62

³¹⁾ Ib. s.22

³²⁾ Contra Castberg, s.5

³³⁾ Ib. s.12

³⁴⁾ BM-sak 34/83

³⁵⁾ Dom i Børre Knudsen-saken, Norges Høyesterett, s.32

³⁶⁾ Sitert etter H.C. Christie: Den norske kirke i kamp, Oslo 1945, s.34

³⁷⁾ Ib. s.33

³⁸⁾ Sitert etter referat i dagspressa