Fortolke, forankre og forandre

Kjetil Fretheim,

Fortolke, forankre og forandre,

Verbum, 2023,

173 s, ib

Professor Kjetil Fretheim ved MF har skrive ei bok om korleis vi kan tolke og bruke Bibelen i møte med utvalde samfunnsutfordringar. Etter eit opningskapittel der han forklarar bokprosjektet, kjem to kapittel som går meir til det prinsipielle knytt til Bibelen som historie, litteratur og heilag tekst, og korleis vi kan ta den i bruk for å forstå, bevare og forandre.

Utgangspunktet hans er at Bibelen er uttrykk for ulike menneskelege vitnemål og at den er sprikande i innhald. Dette kjem igjen i kapitla seinare der han ser på Bibelens bruksområde i dagens samfunn. Påstanden er ganske enkelt at «Bibelen er heller ikke enhetlig» (s.23). Han refererer rett nok til GT-forskar Brevard Childs og andre som har søkt å sjå Bibelen som ei heilskapleg samling skrift (s.37), men forfattaren gjer ikkje for intense forsøk på å lese ulike bibelske tekstar opp mot eit slikt utgangspunkt.

Som teologisk motsats teiknar han opp noko han kallar «fundamentalisme eller biblisisme» (s.27.42), men det er vanskeleg å sjå kven som høyrer til kategorien. Er det lettare å lage stråmenn enn å ta seriøse teologar med ei klassisk kyrkjeleg haldning til Skrifta og apostlane sin autoritet på alvor? Fretheims eigen posisjon kallar han hermeneutisk, utan at ein så vid sekkepost gir mykje mening i seg sjølv. Finns det teologar som meiner at dei ikkje tolkar?

Boka har 250 fotnotar. Eg slit med å finne ein einaste referanse til den fundamentalismen som han definerer prosjektet sitt opp mot. Forfattaren skriv rett nok også om heilskapleg kanonisk bibellesing med eit kristologisk sentrum, ei haldning som teologar og kyrkjefolk flest vil finne dekkande. Med eit slikt utgangspunkt hadde eg ønskt at han gjorde meir heilhjarta forsøk på å lese Bibelens tekstar som meir samanhengande enn han framstiller dei.

Kapittel fire til åtte tar for seg fem ulike bruksområde som er svært aktuelle, slik som klima og miljø, krig og vald, fattigdom og migrasjon, samfunnsområde som det er all grunn til å drøfte i lys av det Bibelen gir oss. Utvalet av område for aktualisering kan vere tilfeldig, men truleg ikkje. Sånn sett skulle det har vore interessant å lese kva Fretheim ville skrive ut frå Bibelen om menneskeverd frå unnfanging til naturleg død eller om kjønn og samliv, men der er han taus. Det vil seie, han brukar ordet «identitetspolitikk» éin gong, men då om høgrepopulismen (s.120). Om den ny-marxistiske identitetsbølga seier han ingenting.

I alle dei fem aktualiseringsområda hentar han fram mykje viktig stoff frå Bibelen. Grunnhaldninga, at Skrifta er ulike vitnemål om kva menneske har tenkt og korleis desse tankane har utvikla seg, kjem stadig til overflata. Implisitt ligg altså tanken om at bibelstoffet sprikar i ulike retningar. Om skapingsfortellingane i Genesis meiner han at den første er deistisk orientert og den andre panteistisk og antydar at dei kanskje kan samlast i ei form for panenteisme, som han kallar ei mellomløysing (s.52f). Tja, frimodig tenking, men langt meir prega av modernistisk innlesing enn tekstnær utlegging. Dette – saman med den underlege påstanden om at Guds løfte til Noa kan gjere oss passive i klimakrisa (s.55.67) – er trist, fordi det skjemmer eit stoff som elles hentar fram mykje viktig og relevant stoff til den sosialetiske samtalen.

Dei andre kapitla har noko av det same, med mykje viktig stoff for dei store samtalene, men med underlege og svakt grunngjevne påstandar innimellom. Er det verkeleg ei motsetning mellom Jesu ord om å gi avkall på hemn, og orda om å ta opp korset i følgje med han som vil føre til ufred mellom menneske (s.78f)? Er Openberringsboka sitt innhald antijødisk og hevngjerrig og slik sett i strid med seg sjølv (s.82)? Påstandane sit ofte laust utan at vi får inntrykk av at forfattaren har slost nok med tekstene for å sjå om dei faktisk kan henge saman.

Ein slik lettvint påstand er at Forkynnarens bok synes å svekke Bibelens bodskap om omsorg for fattige (s.90f). Verre blir det når han påstår at Paulus aksepterte slaveriet og jamvel tonar ned utfordringa til å hjelpe dei fattige (s.101). Begge påstandane står svært svakt om han søker å lese under eitt det Paulus skriv. Ideen er at han er sosialt konservativ, t.d. i synet på kvinner (s.136). Les vi Paulus under eitt, er haldepunkta langt betre for at han står fram som svært radikal og utfordrande i samtida si både ved å likestille kvinne og mann seksuelt i ekteskapet, ved å bruke kvinner i framståande leiarposisjonar i menighetene og ved å ha skrive det einaste kjente brevet frå antikken der ti av 29 adresserte personar er kvinner (Rom.16).

I nest siste kapittel kjem Fretheim tilbake til nokre overordna prinsipp for bibelbruken. Her samlar han ein del trådar og gir i stor grad nøkterne og samlande vurderingar. Det er absolutt grunn til å følgje forfattaren når han slår fast at «[d]en som leter etter et entydig politisk program i Bibelen, leter altså forgjeves» (s.145). Det betyr sjølvsagt ikkje at Bibelen er utan tydeleg retning i større samfunnsetiske spørsmål som forvaltning av skaparverket, sosial rettferd, det unike ved menneskeverdet og den grunnleggande kjønnspolariteten.

Boka avsluttar med eit kapittel om diakoniens plass i bildet. Det hadde vore naturleg om dei to siste kapitla hadde bytta plass. Fretheims diakoniforståing er prega av nyare politisk orientert diakoni. Det er ikkje uriktig dels å sjå diakonien som «kirkens og kristnes viktigste svar på ulike samfunnsutfordringer» (s.155). Kyrkja sin primære diakoni i Skrifta er likevel ikkje forankra i samfunnsbehova, men i lokalkyrkja og i hennar teneste for evangeliet om Han som kom for å tene oss. Fretheim brukar det han kallar «samfunnsdiakonien» til å polemisere mot «en diakoniforståelse som er ‘innkrøkt’ i sin egen kirkelige og teologiske kontekst» (s.156). Kven skal kjenne seg treft av det?

Avslutningskapitlet gjentar og tydeleggjer forfattarens hermeneutiske posisjon der «aktuelle samfunnsutfordringer gir nye betingelser for å tolke bibelske tekster og sentrale sider ved kristen tro» (s.159). Det kan vere sant nok, men meiner han at det er lesarens kontekst som skal og kan gi teksta meining? Her blir det liggande igjen noko postmoderne uklart ved prosjektet. I den konteksten er «mangfoldet» buzz-ordet, eit mangfald som berre slår fast at Bibelens tekstar og bodskap «peker i ulike retninger» (s.161).

Denne meldaren er ikkje framand for utfordringar i dei bibelske tekstene, men eg trur den bibelske bodskapen er éin i alt som gjeld Guds tanke og vilje for tru og liv. Eg saknar forfattarens forsøk på å prøve å sjå tekstmaterialet meir i dette klassisk kristne perspektivet.

Rolf Kjøde