Jon Fosse sin mystiske spiritualitet: samtalebok om tru og forfattarskap

Ho er historisk nært knyta til Europa som idé og er av dei eldste institusjonane i verdsdelen. Ei interesse på desse premissane får ein òg inntrykk av i samtalen  mellom dramatikaren Jon Fosse (f. 1959) og Eskild Skjeldal – utgjeven i bokform og her til omtale - som handlar om fyrstnemnde sin veg til den katolske kyrkja, der han vart teken opp ved jonsok i 2013. Fragmenteringa av samfunnet og individualismen denne fører med seg gjer gamle kommunistar som Fosse (fortid som NKP-sympatisør) til katolikkar etter at kommunismen kollapsa som alternativ for åndseliten i Europa for eit par tiår sidan, og dei søkjer eit nytt kollektiv.

Den katolske kyrkja si påståtte evne til å halda saman og motstå sekularisering appellerer til Fosse. Difor pressar han òg historia for å få røynda på lag med tankane sine. Overflatisk er påstanden at trua står sterkare i Sør- og i Mellom-Europa enn i nord. Ei selektiv lesing av historia fører Fosse til oppfatninga at dette skal vere protestantismen si skuld. Og når han finn årsaka til at Tsjekkia skal ha vorte ateistisk i at det er protestantisk (sic), idet han jamfører med det katolske Slovakia, avslører han mangel på elementær historisk kunnskap.

Me ser lengta etter einskap òg, meiner eg, i paradokset hjå folk som Fosse som kritiserer dei protestantiske kyrkjene for å krypa for tidsånda, samtidig som dei sjølve har dei same progressive haldningane som desse. I alle dei brennbare spørsmåla står Fosse på samfunnsfleirtalets, altså tidsånda si side, sjølv om han nyanserar, og framstiller synspunkta sine på sympatisk vis. Når den katolske kyrkja appellerer til Fosse som ei kyrkje som står imot dette, og på den måten ikkje har øyda seg sjølv, er det nok den sameinande krafta hennar som lokkar han.

Men Fosse sin veg mot den katolske kyrkja er òg resultatet av eit kulturelt oppbrot. Fosse treivst som ung mann betre i det verdslege miljøet enn i det kristne. Han melde seg ut av kyrkja som 16-åring. Undring fann han ikkje nok av hjå dei kristne, og eit kulturelt oppgjer med den vestlandske pietismen førte han ut av både statskyrkje og lutherdom. Han levde ei tid som kvekar.

Mange vil nok kjenna seg att i negative sider ved norsk kristenkultur og forstå Fosse. Men Fosse er ikkje alltid nøye med utsegnene sine, som når han hevdar at luthersk kristendom er imot kunst. Men «eg kan ha vore urettvis i domen» over det kristne miljøet, legg han til og korrigerer såleis seg sjølv, no som han er vorten meir fredsæl, og jamvel ser at mykje har endra seg i det norske kristenfolket.

Men faktisk er det Fosse står for på fleire område i strid med klassisk kristendom, slik me lærer han av Det nye testamentet, og slik dei lutherske reformatorane fortolka han. Gud er ikkje allmektig, det er han berre i sitt rike, hevdar Fosse til dømes. I slike tankar finn me etter mitt syn ei av dei djupaste røtene til konversjonen til Fosse. Eg tenkjer ikkje fyrst og fremst på humanistisk orienterte utsegner, som når Fosse hevdar at små barn allereie er Guds born før dåpen, og at alle vert frelste. Den mystiske teologien er det inste i det religiøse oppbrotet til Fosse, slik eg ser det.

Eit hovudproblem ved protestantismen er ifølge Fosse nett at han har bokstavleggjort meininga i Bibelen og dermed òg verdsleggjort henne. Det er ikkje til å undrast over at Fosse kjenner seg heime i tysk og kontinental tenking med sine idealistiske og rasjonalistiske drag. Ein av bustadene hans er jo Hainburg an der Donau, nær Wien og Bratislava, og den noverande kona er slovak. Angloamerikansk tenking, slik ho i filosofien kjem til uttrykk i den engelske empirismen, vert på si side eit uttrykk for bokstaveleg og verdsleg tolking. «Fundamentalismen» tek dette så å seia heilt ut. Og denne er Fosse svært framand for.

For Fosse har den tyske teologen Rudolf Bultmann vorte ein viktig inspirator når det kjem til trusforståinga. «Æva er no»; det er i augneblinken noko eksisterer, seier eksistensialisten Fosse. Og dialektikaren møter me gjennom heile samtalen: «Eg tvilar kvar einaste dag. Eller kanskje ikkje. Men i prinsipp gjer eg det. For sjølvsagt heng tru og tvil saman.» «Om det då finst nokon dom. Og det gjer det nok.» Fosse tek gjerne atterhald i høve til det han nyss har sagt. 

Det djupaste ankepunktet mot protestantismen er, slik Fosse ser det, fråveret av mystikk: Ein vert ståande ved den direkte meininga av teksta. Fosse har jamvel tileigna seg element av eldre mystisk tradisjon: Teologi må avgrensa seg til å seia kva Gud ikkje er. Pseudo-Dyonysios Areopagita er ein av Fosses teologiske favorittar. Gud er, han finst ikkje, kan Fosse til dømes seia. Gud er sjølv eit paradoks; ja enda sterkare: Ein må velja Gud som er «det tomme», seier han med eit uttrykk frå japansk tenking. Tomt, ja, men, legg Fosse til, Jesus gjev det fylde. For inkarnasjonen inneber at Gud forlét sin tomleik og vart menneske, og språk. Det er likevel ikkje til å koma ifrå at den mystiske teologien til Fosse dreg i retning av eit upersonlig gudsomgrep. Med talen sin om Gud som «reint vere, reint inkje» kjem Fosse austleg livskjensle nær. Det er elles Meister Eckhart som har syna Fosse vegen ut or den platte interessa for hendingar i tid og rom, og som dramatikaren frå Strandebarm altså vurderer som eit særtrekk ved protestantisk kristendom.

Ikkje rart Fosse har problem med norsk lutherdom med si likeframme tilnærming til dei bibelske hendingane og til utfordringa frå Jesus om å bringa evangeliet til alle folk. Fosse motset seg ikkje misjon som naudhjelp og forteljing om kristendomen, men bodskapen om Jesus Kristus som einaste frelsar og redningsmann frå ein komande dom tek han sterk avstand frå.

Eg vonar lesaren skjøner at boka eg melder i denne omtalen har gjeve meg mykje. Ho er vel skriven og rører ved spørsmål som for meg er viktige. Fosse si tenking har vore interessant å verta kjend med. Dette gjeld ikkje berre trua til Fosse, som me har brukt mest plass på her, men òg korleis han ser på litteratur og virket til ein diktar. For Fosse personleg har jo det å skriva tilmed vorte ei livsform som held mørkret borte.

Interessant er til dømes utsegna om at ein god diktar held seg til eitt dikt. Det er ikkje vanskeleg å kjenna att tanken frå fagleg arbeid: Ein inspirert vitskapsmann har eitt prosjekt; som Fosse skriv: ein diktar har «eigentleg berre eitt dikt, lyttar til det, … freistar om att og om att å få det sagt. For det eine diktet kan aldri utseiast.» Dikting er snarare bøn enn kreativitet. Difor skal, seier Fosse, ein litterær tekst lyttast fram, og det skjer med møde. Det gjer for Fosse tanken om at han truleg aldri meir skal skriva  dramatikk til ein letnad for han.

Mysteriet i trua, Jon Fosse i samtale med Eskil Skjeldal, Oslo: Samlaget 2015, 162 s.