Kyrkja, forkynninga og andre verdskrigen

Utfordringane

Kyrkja stod ikkje høgt i kurs i den såkalla kultureliten i mellomkrigstida. I 1920- og -30-åra var det ein massiv kulturliberal kritikk av kyrkje og kristendom. Medan 1000-årsjubileet for Stiklestad og kristendommens kome til Norge i 1930 gjorde ein slags slutt på den kyrkjeinterne og harde striden mellom konservativ og liberal teologi, gav det ingen gevinst mellom dei som ropa høgast på parnasset. Kristendommen var den 10. landeplage, sa Øverland (1933).  

På denne bakgrunnen er det interessant at nettopp kyrkja fekk ein slik sterk moralsk status i krigsåra. Under reformasjonsjubileet for to år sidan fortalde statsminister Erna Solberg om hennar fars relativt fjerne forhold til kyrkja. Men, sa ho, når nokon heva røysta mot kyrkja, sa han alltid: -Nånå, husk kirken under krigen!

Men då kyrkja etter krigen arbeidde for å få ei ordning som var betre i samsvar med hennar vesen og oppdrag, ikkje minst i lys av at vi frå 1942-45 hadde ei intakt, fri og sjølvstendig folkekyrkje, så blei det møtt av ein politisk motvilje, som insinuerte at kyrkja no hadde fått smak på makt. Vel. Dei spørsmål eg vil gå inn på i dag, kan jo starte her:

Var okkupasjonen og krigen i seg sjølv eit anliggande for kyrkja? Og kva i dette hadde eventuelt relevans for forkynninga – det vil i første rekke seia den regelmessige hendinga søndag etter søndag i meir enn 1000 kyrkjer i Norge? Bak dette spørsmålet ligg eit anna, som blei tydelegere etter kvart som forholda tilspissa seg: Kva angår kyrkja – eigentleg? Skal den sjølv få bestemma omfanget av og grensene for sitt mandat i samfunnet?

Det er i svaret på desse spørsmåla at usemja med okkupasjonsmakta og det nasjonale NS-styret viser seg.

Men saka blei ikkje aktuell først etter okkupasjonen. I februar 1940, då stemninga var svært nervøs i Norge, sendte kyrkjestatsråd Hjelmtveit eit rundskriv til presteskapet, der han «finner å burde innskjerpe at prestene i disse alvorlige tider må være særlig merksamme på at de må være upolitiske og strengt nøytrale i sin forkynning ...».

Skrivet førte til store protestar. Prestane i Bergen svara at «Det er for oss vårt folks høyeste velferdssak at evangeliet forkynnes klart og uavkortet og blir gjort kraftig gjeldende overfor alle åndsmakter som arbeider i denne tid. Annet vilde også være å svikte en siste skanse for frihet og menneskeverd». 

Det er altså ikkje til NS-styret dette vert sagt, men eit år tidlegare, til den demokratisk valde regjeringa, som frå dag-til-dag balanserte på ein nervøs og illusorisk nøytralitetspolitikk.

Men NS-kommissarisk statsråd Skancke sende i april 1941 eit omtrent likelydande brev med åtvaringar til kyrkja: «Departementet finner det under den nåværende situasjon inntil videre nødvendig at alle prester i sin forkynnelse lar det rent oppbyggelige og det evighetsmessige i evangeliet stå i forgrunnen, slik at kirkens gudstjeneste ikke berøres av den politiske spaltning som for tiden er et trist faktum i vårt folk.»

Kva interesser er det som talar her? Er det omsorg for «det oppbyggelige og det evighetsmessige», eller irritasjon over innblanding i det timelege, som ligg bak?

Det var dei fleste stader relativt stor oppslutning om gudstenestene i krigsåra. Og det er eit faktum, som også hadde politisk betydning, at søndagsgudstenestene utvikla seg til å bli arenaer for likesinna, der NS-folka mange stader kjende seg utfrosne.

Preikestolen var hovedarenaen for kontakten med folket lokalt. Dét var plassen der kyrkja på ein særleg måte var offentleg. Det var også her Hyrdebrevet i februar 1941 og Kirkens Grunn våren 1942 blei offentleggjort. Preikestolen hadde stor betydning for kyrkjas offentlege profil og for styrking av det eg har kalla folkets immunforsvar mot nazifiseringa.

Eg meiner sjølv at kunngjeringane sin plass på preikestolen – ganske ulik dagens praksis – i den umiddelbare forlenginga av preika, utført av presten i ornat og omkransa av liturgisk høgstil, er av dei «funn» eller konklusjonar eg har gjort i forskinga mi, som blir ståande, og som utvidar vår forståing av forkynninga si rolle. Eg nemnde nettopp dei to mest sentrale dokumenta – …. – frå kyrkjekampen. Dei – og ei rad andre – vende seg samtidig til folk flest og blei lesne i, men også langt ut over, dei gudstenestefeirande kyrkjelydane. På den same arenaen skjedde altså den regelmessige forkynninga, der haldningar vert markerte og styrka, og der skjedde også opplesinga og spreiinga av sentralt konsiperte hyrde- og/eller informasjonsbrev, også om heller delikate kranglar med kyrkjedepartementet. Eit heilt eineståande eksempel på dette er at det var biskopane sin protest mot at eit departementalt direktiv om det gudstenestelege orgelspelet ikkje hadde gått rett tenesteveg, som førte til ein av dei ideologisk og juridisk sett mest opplysande debattar vi har hatt om føresetnadene for at vi har ei statskyrkje (Austad, 2008, 101). I det som elles må karakteriserast som «det bundne ords tid», kan betydninga av at kyrkja sine ord var (relativt) frie vanskeleg overvurderast.

Henrik Aubert Seip og spørsmåla eg stilte

Men lat oss ta eit steg tilbake. Når vi studerer forkynninga sitt faktiske innhald må vi leggja tekstar under lupa. I Kyrkjekampens Sentralarkiv (KKS) er samtlege preiker, innsende på oppfordring frå Bispemøtet i 1945, samla. Men det er berre éin prest frå denne tida der vi har tilgang til alle preikene frå samtlege krigsår – i KKS og i Riksarkivet – og det er frå prost Henrik Aubert Seip i Skien.

Eg er tilbøyeleg til å vurdere dette faktum som ikkje så lite av ein Guds finger til hjelp i arbeidet. For kven var Henrik Seip?

Eit høgt tal preikemanuskript frå éin person ville i seg sjølv vanskeleg kunne begrunne ei undersøking av forkynninga i okkupasjonstida, med krav på allmenn interesse. Men Seip var frå før – like frå 1917 – en viktig aktør i kyrkjedebatten. Han gav m.a. ut to preikesamlingar i krigsåra, og var fleire gonger nominert til bispeembete. Han hadde nære personlege og familiemessige relasjonar til toppleiinga i kyrkja. Søstera Kathrine (f. 1883) var gift med Eivind Berggrav, og biskop Berggrav – den udiskutabelt betydelegaste leiaren for kyrkja under krigen – omtalte svogeren som ein han gjerne rådførte seg med.

Seip var vel ansett. Sjølv om vi kan trekkja litt frå i biskop Alex Johnsons panegyriske karakteristikk av han som «prestenes mest populære prest», så er det altså relasjonane inn i samfunnet under krigen som gjer han interessant. I Skien og Telemark var han sjølvskriven kyrkjeleiar («Telemarksbispen»), og kontaktmann til den lokale heimefronten under krigen.

Berggrav og kyrkja er nemnt. Men kontaktnettet var vidt også mot det øvrige samfunnslivet. Henriks bror, Didrik Arup Seip (f. 1884), var professor i norsk og rektor ved universitetet i Oslo då krigen braut ut. Han blei av norsk Høgsterett også utnemnt til medlem av Administrasjonsrådet (14. april 1940), der han blei midlertidig sjef for Kyrkjedepartementet. Rådet blei oppløyst i slutten av september, då kommissariske NS-statsrådar ble peika ut. Didrik blei året etter avsett som rektor (11. sept. 1941) og sendt via Møllergata og Grini til KZ Sachsenhausen, før han etter kvart blei overført til eit friare regime i München og Berlin.

Ein annen bror av Henrik, Hans Seip (f. 1881), var fylkesmann i Sogn og Fjordane på denne tida. Han representerte samtidig dette fylket på Stortinget. Også han blei etter ei tid (i 1941) avsett fra embetet sitt. Hans Seip var ein innbitt antinazist. Den lokale tyske ortskommandanten i Leikanger sa m.a. at «Seip er sjelen i motstanden mot tyskerne og NS.»

Krigen rykte spesielt nær då Henriks son, Jens Laurits Arup Seip, (J.L. Seip, f. 1916, oppkalla etter farfaren) blei fengsla i 1942, og deretter sendt til Tyskland for resten av krigen.

Det er derfor eit spesielt samantreff av omstende at samtidig som Henrik Aubert Seip er den einaste prest vi kjenner til som har etterlate seg alle preikene frå desse åra, så hadde det vore vanskeleg – umulig, seier eg, derav Guds finger – å finna ein meir sentral representant for kyrkja enn han, når krigsforkynninga skal undersøkjast. Han var på grasrota i kyrkja, og samtidig hadde han nær kontakt med leiinga sentralt.

Det spørsmålet eg gjekk til oppgåva med var om Seips forkynning i krigsåra reflekterte dei berande teologiske hovudtankane i kyrkjekampen, spesielt slik dei kom til uttrykk i Kirkens Grunn.

Eg var m.a. spent på i kor stor grad sjølve krigssituasjonen var innanfor preikehorisonten, og spesielt spørsmålet om og i kor stor grad kyrkja kunne forkynne Guds lov – det vil sei: formane og refse – dei verdslege styresmaktene.

Kirkens Grunn, «en bekjennelse og en erklæring» er altså omdreiingspunktet – heile kyrkjekampen kan i grunnen forteljast som eit før og etter KG. Etter hendingane i februar 1942 (Statsakta på Akershus/»Festgudstenesta» i Nidaros, lovene om barneoppseding og om Norsk Lærersamband, biskopane si embetsnedlegging mm), så var det på KG sin grunn at 92 % av presteskapet 5.4.1942 la ned sine statlege embete, men held fram i sine åndelege. Det var også på KG som silingskriterium prestar måtte forlata sine NS-embete etter krigen og nye kandidatar vart ordinerte. 92 % av presteskapet slutta seg til KG. Om lag 25% av alle prestar blei anten fengsla, internerte eller utviste frå heimane og bispedøma sine, somme til strenge forhør, andre blei fråstolne det meste av lokale NS-lensmenn. Tre prestar i teneste, av dei éin i Sachsenhaussen, døydde. Prestane betalte sin pris!

KG er ei vedkjenning i seks artiklar, der spesielt tre av dei: om barneoppsedinga (4), om kristnes/kyrkja sitt forhold til øvrigheta (5) og statskyrkja (6) er relevante i vår samanheng. Men eg vil også minne om art. 3: «Hvis noen – og det uten at retten kan påkalles – blir forfulgt og plaget for sin overbevisnings skyld, da er kirken samvittighetenes vokter og må stå sammen med de forfulgte. Vi ber i vår kirkebønn: «Vær deres styrke som lider trengsel for rettferdighets skyld.» En sann evangelisk kirke må derfor gå imot alt voldelig samvittighetspress,» - dette er i høgste grad relevant å nemne, når det i ei nyare bok vert hevda at «statskirken først og fremst forsvarte sine egne interesser» (Michelet, 112).

Den store lukka for kyrkja under krigen var nemleg at kampen ikkje tok til som eit forsvar for eigne interesser. Det er mykje dokumentasjon på dette. Hyrdebrevet i 1941 fokuserte på rettssituasjonen etter at Høgsterett hadde lagt ned sin funksjon, på rettsløysa ved «hirdens programatiske voldsfremferd», og inngrepet i prestane si rettsleg verna teieplikt, som er nemnt i brevet. Dette var det eine brennpunktet: kampen om retten. Det var svært viktig for kyrkja sin posisjon i folket at det var her det begynte, og ikkje som ein kamp for eigne rettar eller privilegier.

Det andre brennpunktet stod om forkynninga. Ved overgrepa i Nidaros^[1] var Guds ord – utanom kyrkja sin orden – hindra. Det var den utløysande årsaka til embetsnedlegginga påskedag (Morland 2016, 137).

Etter at Høgsterett hadde lagt ned arbeidet sitt i byrjinga av januar 1941, og etter at førarprinsippet var innført på alle nivå i samfunnslivet, alt foreiningsvesen var nazifisert, medlemslister og kapital beslaglagt og inndratt etc., var kyrkja i praksis den einaste intakte sivile samfunnsinstitusjonen frå førkrigs-Norge.

Det mest kjende sitatet frå KG er truleg dette (Art 5):

«På samme måte er det synd mot Gud om staten gir seg til å tyrannisere sjelene og vil bestemme hva de skal tro, mene og kjenne som samvittighetsplikt. For om staten vil tvinge og binde sjelene i overbevisnings saker, da kommer derav ikke annet enn samvittighetsnød, urett og forfølgelse. Da blir dommen i Guds ord aktuell: at hvor statens makt skiller lag med retten, der blir staten ikke Guds redskap, men en demonisk makt. […] Av alt dette følger den rette lydighet som de kristne skal vise overfor staten, men også grensene for denne lydighet.»

Det samsvarar jo ikkje heilt med påstanden om at «Kirkens Grunn […] var et spesifikt forsvar for kristendommen og prestenes unike posisjon i samfunnet» (Michelet 112).

Funna

Eg må, av omsyn til tida, og fordi eg har lova også å kommentera andre ting i dag, gå direkte til nokre få av dei funna eg gjorde.

Det må svarast eit uforbeholdent ja på spørsmålet om kor vidt ‘krigen’ var nær i Seips forkynning: I meir enn halvparten av preikene hans i KKS er det direkte, eksplisitte, tilvisingar til krigen. Og i dei fleste andre preikene kan krigen lesast som eit implisitt bakteppe.

Eg meiner også, etter å ha granska kyrkjebøker og dagsregister, at det er sannsynleg at mange av formuleringane elles, av den tids tilhøyrarar og kontekst, har blitt oppfatta som ein tydelegare kommentar inn i det aktuelle enn ettertida kan oppfatte. Til direkte omtale reknar eg slike ord som:

når en torpedo eller en mine sender et skip til bunns ikke bare med dets dyre last av mat og andre verdier, men også med en flokk av unge, kraftige menn, som hustru og barn, eller mor og far sitter hjemme og venter på. Det er slike dager vårt folk opplever nå – som folk.

Dette er jo i ein kvar forstand eksempel på aktualitet. Men samtidig som krigens konsekvensar blei omtalt, ikkje minst i fleire svært innsiktsfulle preiker om lidinga og det vondes problem, så rører Seip aldri direkte ved årsakene til desse – i politisk eller moralsk forstand. Derimot skjer det ei viss «demokratisering» av djevelskapen, ved at han  gong etter gong fører alt som er vondt i verda tilbake til «eigenkjærleiken» – eit av dei  hyppigast brukte orda i preikene hans, som heilt ut erstattar det kjende ordet «arvesynd». Om krigen kunne han seia (frå takkegudstenesta i juni 1945):

Gud vil ikke synden; synd er tvert imot alt det som er mot Guds vilje. Og krigen er synd, og den er frukt av synd til død.

Var krigen også frukt av nordmenns synd? Eit par veker etter invasjonen, seier han det slik:

Kanskje har det som har hendt i disse dagene, åpnet manges øyne for den skyld de har pådradd seg ved sin synd. Ikke så at du og jeg, eller i det hele tatt vi nordmenn, har noen direkte og likefrem skyld i krigens gru. Det ville, så vidt jeg kan se det, ikke være sannferdig å si det […] Men det sinnelag, den innstilling til livet, som har ført til krigen, den finner vi igjen hos oss selv …

Ikkje «du og jeg, eller i det hele tatt vi nordmenn», altså. Men kven har då skulda? Mot slutten av same preika, svarar han:

Det er de onde makter i tilværelsen som er skyld i krigen. Men kanskje noen av oss alt har merket at G[ud] gjennom krigen vil oss noe.

Med denne formuleringa («de onde makter i tilværelsen») kan Seip ikkje eksklusivt ha tenkt på Tyskland, sjølv om han mot slutten av det første krigsåret påfallande ofte nyttar uttrykk som «maktene», «fordervsmaktene» og «rovdyrmaktene» i preikene. I og med at folk visste kor dei hadde han, var det heller ikkje nødvendig å seia det tydelegare.

Den mest aktuelle preika Seip heldt under krigen, var i Gimsøy 26.7 1942. Den var eit voldsomt oppgjer med NS-statskyrkja; der han samanlikna innblandinga i kyrkja sitt liv og forkynning med forfølginga av Hans Nielsen Hauge, og dét dagen før 100-årsdagen for opphevinga av den loven som blei brukt mot Hauge. Han appliserte direkte inn i det dagsaktuelle, nemleg at ein NS-prest denne dagen blei sett inn i Skien kyrkje, kyrkja som var Quislings lokale augnestein som domkyrkje for eit nyoppretta Skien prosti.

Men den aller mest interessante preika, med tanke på mitt tema, heldt Seip i ei kveldsmesse i Skien 27.10 1940, over Rom. 13, der det m.a. står (gml. omsetj.):

Hver sjel være lydig mot de foresatte øvrigheter! For det er ikke øvrighet uten av Gud, men de som er, de er innsatt av Gud, så at den som setter sig imot øvrigheten, står Guds ordning imot […] For de styrende er ikke til redsel for den gode gjerning, men for den onde.

Denne preika er eit av svært få eksempel på at Seip (ulikt han!) talar meir om kva teksten ikkje seier enn om det den faktisk seier, med ei rekkje allusjonar til framandstyre og okkupasjon:

Dog har lydigheten mot øvrigheten for den kristne sin klare begrensning.  Paulus sier det ikke i dag, det faller han vel ikke inn å si det, fordi det for ham er helt selvsagt. Selv kom han jo ofte i kollisjon med de styrende; han ble kastet i fengsel, han ble straffet på sitt legeme, og han endte sitt liv på skafottet. I så måte fulgte han i sin Mesters fotspor; også vår Herre Jesus Kristus døde som en forbryter (Merk!), dømt til døden av sitt eget folks øvrighet, ved en dødsdom som ble stadfestet av romerrikets høyeste representant i Jødeland.

Seip har vel inspirert tilhøyraren til å tenke på Hitler, når han også nemner Nero, «kanskje den grusomste og vilkårligste og lunefulleste av alle romerske keisere.»

Den klare begrensning som lydigheten mot øvrigheten har for den kristne, er gitt i Peters og de andre apostlenes ord: «En skal lyde Gud mere enn mennesker», la han til.

På sett og vis dominerer krigen, men implisitt, i denne preika. Nøkkelorda, ‘verdslig øvrighet’ og ‘lydighet’, blir av Seip forklart ved at det er motsetningane til desse som får hovudinteressa: For det første ved den øvrighet som står over alle andre, nemleg Gud, og for det andre: grensene for plikta til lydnad. Denne vinklinga av bodskapen gjer at praktisk talt alt i preika blir aktuelt og overførbart: I kvardagen erfarer dei ei øvrighet som meir og meir grip inn i heile det sivile samfunnet, mens preika handlar om å avgrense styresmakta sitt mandat. Kristne menneske var (berre) forplikta til å lyda styresmakta når den fremja retten (ei kondisjonal lydighetsplikt). Seip gjekk likevel ikkje så langt som Berggrav, som også opna for ei ulydighetsplikt når tyrannen avslørte seg.

Seip var ikkje redd for at denne preika blei kjent. Tvert om: Svogeren (B) let den prenta i Kirke og Kultur. Ei terminologisk og tankemessig jamføring med vedkjenningsdokumentet KG – som altså vart offentleggjort fem månader seinare, viser så mange likskapstrekk at den truleg må, i alle fall kan, ha inngått som eit førearbeid KG. I hovudsak – om enn ikkje i alle enkeltpunkt – må vi derfor konkludera med at det er mykje likskap med teologie og tankeføring i Kirkens Grunn.

Kvifor ser vi ikkje dette meir av dette resonnementet i preikene? Eg har funne ein gjenklang av det berre i ei – til nød to – andre preiker. Eit svar kan vera at Seip ikkje tok steget frå ei sinnelagsetisk til ei sosialetisk tenking. Eg kan ikkje gå meir inn på det no. Det finst ganske mange eksempel i KKS på at andre prestar førte eit djervare språk, også med direkte kritikk og stundom latterleggjering av NS.

Før krigen involverte Seip seg i ein kvass debatt med Berggrav om forståinga av statskyrkja. Seip stod her for synspunkt som svogeren blankt avviste – og omvendt. Seip var den «konservative» statskyrkjetilhengaren, som ikkje ville tilskriva biskop og kyrkje ei sjølvstendig rolle i kyrkjestyret i hopehavet med staten, og så lenge folket støtta oppom kyrkja, var han ikkje framand for å seia at den kunne betraktast som eit statsanliggande.

Seip var også utsett for dramatiske ting under krigen. Han skjøna aldri kvifor han ei natt, kvart på to (natt til tredje pinsedag i 1944) «ble vekt av tre menn, som hadde kappet telefonlinjen til prestegården. De tiltvang seg adgang til kontoret og holdt det gående i halvannen time med ukvemsord og trusler – også på livet, men forlot derefter prestegården uten å tilføye meg noen overlast. Det var såpass mörkt at jeg ikke kunne gi noe ordentlig signalement av mennene, og det lyktes ikke politiet å bringe på det rene hvem de var, eller overhodet bringe noen klarhet i saken.» Ingen har tidlegare kopla denne hendinga til – eller oppdaga at – denne natta skjedde det same i heimen til Kathrine Seip Berggrav, med nøyaktig same modus vivendi og i alle detaljar identisk. Dette var terrorisering, og målet for den var truleg Berggrav – det er min teori – som då var internert i Asker, men som på denne tida stod i fare for å bli likvidert.

Og meir humoristiske ting hende, som at Seip fekk reprimande frå NS sitt personalkontor, med kopi til det tyske tryggingsspolitiet, fordi han melde seg ut av idrettsforeninga Odd (!) – han var støttemedlem der, 61 år gamal – etter at den nye «føraren» i Odd hadde meldt han for dette.

Skulekampen

Vi forlet Seip der, men skal vende tilbake til han når eg skal seia litt om kyrkja, forkynninga og jødane. Men først: Korleis var forbindelsen mellom kyrkjekampen og skulekampen? Straks etter statsakta på Akershus annonserte NS-regjerina Lov om Norges Lærersamband og Lov om nasjonal ungdomstjeneste (5.2).

Kyrkja handla umiddelbart, dels samtidig med skuleleiarane, dels i forkant: Eit samla bispekollegium sende protestskriv mot desse lovene (14.2). Biskopane grunngav protesten både i foreldreretten, som var «ubetinget og uoppløselig», og i dåpen, fordi foreldra der hadde forplikta seg på ei kristen oppseding. I og med føremålsparagrafen, blei dette ansvaret også ein del av skulens oppdrag. I protesten mot den nye tvangsordninga stod kyrkja og foreldra saman, «ubrytelig bundet av sin samvittighet». Motstanden var altså både allment, nasjonalt og kristelig begrunna, slik den også var det frå mange av skuleleiarane si side (Karcher, 166).

Luthersk Kirketidende formulerte det slik: Det må da stå helt klart at av foreldremyndigheten er det all annen myndighet utspringer, som Luther sier. Enten det er kirken eller staten som tar hånd om oppdragelsen, så gjelder det at de bare er hjemmets forlengede arm ... 

Det er difor litt misvisande når det i ei bok om skulekampen som nett er komen, heiter om 20. februar, at «[i] mellomtiden (mi uth.) hadde aksjonen fått støtte fra Kirken.» Ser vi på alt som hende i løpet av 2-3 veker, så kan vi knapt snakka om tid, og i alle fall ikkje om «mellomtid.»

Biskopane la i tillegg stillingane sine og statsløna i potten, ved at dei la ned dei statlege embeta sine 24. februar, der grunngjevinga var det som hende i Nidaros 1.2. Det førte til eit ubendig raseri hos Quisling, som i eit skremmebrev til presteskapet skreiv at «Det er folkenes forbannelse at små menn i store stillinger med manglende oversikt og uten historisk vidsyn for innbilte vinningers skyld ødelegger det som er skapt av kloke og fedrelandssinnede menn …».

Den mest rørande frå denne tida er det som hende på Maria budskapsdag, 22. mars 1942. Då gjekk prestane på brei front inn i skulekampen. Tidspunktet var ikkje tilfeldig. Denne dagen i kyrkjeåret legg ein vekt på det som Oslo-prestane formulerte slik i ei erklæring til kyrkjelydane og til departementet: «Til enkle og jevne foreldre betrodde Gud sin egen sønn av evighet og lot dem for barnet Jesus være i Guds sted. Også heri ser vi som kristne en stadfestelse av at grunnforholdet mellom foreldre og barn er en Guds skaperordning, et gudbestemt forhold som består ubrytelig og hellig for alle hjem.» Erklæringa slutta med eit ultimatum: Kor vidt prestane kom til å stå i statstenesta «er avhengig av at kirkens synsmåter her og i andre saker som i dag er omtvistet, blir respektert.» Over heile landet denne dagen blei det protestert mot staten sin plan for å gje dei unge ei nazistisk oppseding.

Det som hende er eit godt eksempel på at når «staten i egenskap av verdslig øvrighet vil søke å organisere en selvstendig moralsk barne- og folkeoppdragelse, uavhengig av kirken, da er det en sammenblanding av de myndighetsområder som etter bibel og bekjennelse tilkommer stat og kirke.» (MFs fråsegn) 

Jødane – eit ikkje-tema

Ein måned før embetsnedlegginga blei Grunnloven på nytt forsynt med et forbud mot jødars adgang til landet. Det siste hende samtidig med at arbeidet med Kirkens Grunn blei fullført.

Endringane i ekteskapslova, som hadde til hensikt å ramma jødar og samar, kom allereie i juni 1941. Kyrkja slo på prinsipielt grunnlag då fast at

rasebiologiske eller ‘evgeniske’ teorier eller rasebiologiske forføyninger som frakjenner enkelte folk eller raser dette menneskeverd […] er i åpenbar strid med den kristne kirkes menneskesyn.

Men dette var stort sett re-aktive fråsegner. Høvet til ei meir proaktiv haldning var der, for eksempel då Kirkens Grunn blei til. Men trass i ønske frå Vestlandet om å ha ein protest mot jødeforfølginga med i KG, ble dette av taktiske grunner utelate. Då det såkalla «hebrearbrevet», Den Midlertidige Kirkeledelses (DMK) protest mot den samordna politiaksjonen mot jødane, blei sendt 10. nov. 1942, var det i realiteten for seint. Ulykka var allereie skjedd, ca. to veker tidlegare, og deportasjonen kom to veker etterpå.

Protesten var likevel ein vekkar for det norske folket – ikkje minst fordi det var den einaste. Den var for det første begrunna i alle menneskes likeverd – «Gud gjør ikke forskjell på folk, Rom 2,11» – for det andre i at styresmaktene skal vere til redsel for den vonde gjerning, Rom 13,3, og for det tredje i den augsburgske vedkejnninga (CA) sine ord om grensene for verdslege styresmakters myndighetsområde. Det var eit teologisk/ideologisk oppgjer. Derfor presiserte DMK: «Denne vår henvendelse har intet med politikk å gjøre».

Juledag 1942 leste Seip, som alle «lojale» prester denne dagen, opp Bønn om fred julen 1942. I sin presentasjon av bøna markerer han sorg over det som har skjedd og skjer med jødene: Særskilt blir Israels ulykkelige folk nevnt. Før vi ber bønnen sammen, vil jeg at menigheten skal vite at der av vår kirkes ledende menn, de kristelige organisasjoners og dissentersamfunnenes ledere er blitt rettet en inntrengende henvendelse til ministerpresidenten i anledning av jødenes stilling i vårt samfunn. Bønn og handling har her fra kirkens side vært forenet. 

Ettersom eg tidlegare i dette føredraget har hatt kritiske merknader til Michelets bok, så må eg no skunda meg og leggja til at det er ei makelaust viktig bok, og at kritikken hennar langt på veg også rammar kyrkja. Samtidig finst det ikkje eitt eksempel på at kyrkja sine folk har uttrykt seg i nærleiken av slikt som J Chr Hauge og Arne Ording kunne formulera seg om jødane. Ordet jøde finn vi nokre få gonger i Seips prekener, men så godt som alltid i ei nøytral betydning. Berre nokre få gonger kan uttrykket tolkast i retning av ein verdidom. I den kjente preika over Rom 13 seier han at romerane var «herrer over hele den verden som folk hadde noe greie på, også over jødefolket». Men poenget med sitatet var truleg ikkje å seia noko om jødane sin, men tvert imot å antyde en parallell til det norske folk sin, tilsvarande vanskelege situasjon. 

Eit av mange velmeinte, men også avslørande uttrykk for ei viss tvetydighet overfor jødane sin lagnad, finn vi i den før siterte bøna som DMK sendte ut jula 1942. I opprekninga over alle bøneemne krigen fører med seg, heiter det også: «Kom ditt løfte i hu og forbarm deg over ditt ulykkelige folk Israel. Bruk dets trengsler til å fjerne dekket fra folkets øyne, så det må se opp til Ham som det har gjennomstunget, og bli frelst. Gi dem også i all ytre forfølgelse og lidelse din nådige hjelp. Og gjør en ende på hatet mellom folkene og rasene (mine uth.).» Prioriteten synes å vere: Israelsfolkets frelse, deretter hjelp i de «ytre» lidelser. Lese slik kan bøna høyrast ut som ein provokasjon: Kyrkja si omsorg går primært på at jødane ikkje har tatt imot evangeliet, dernest vert forfølging og liding nemnt. Men eg er ganske sikker på at få på den tida høyrde det slik. Tilvisinga til Sak 12,10 leier tankane i retning av den gamle, europeiske ‘kristenkulturen’, som på finurleg vis tolkar Jesu gråt over Jerusalem (Luk 19, 41 ff) slik at noko av skulda for overgrepa også kan leggjast på ofra. «[H]atet mellom folkene og rasene» kan høyrast slik at det legg ei slags likevekt til grunn, ei fordeling av skuld og ansvar, som det ikkje var dekning for.

Heller ikkje nokre få enkeltuttrykk hos Seip som spelar på «rein rase», skuldast direkte uttrykt sympati med jødane. Igjen er det freistande å seia tvert imot. I ei preike seier t.d. Seip om samaritanarane: «[D]ette blandingsfolk ble foraktet av de rene jøder i Judea». Det er jødene som her får den negative verdidommen frå Seip, sjølv om det er sannsynleg at assosiasjonane hos dei som høyrer han, kan vende bildet, slik at det blir en kritikk av dei som ‘i dag’ tenkjer på same måte om rase og blod. For her brukar han fleire uttrykk som kan gjenkjennast i den ariske raselæra, og som folk stadig blei minna om i den nasjonalsosialistiske propagandaen. I august 1944 heldt Seip ei preike om Jesu gråt over Jerusalem. Her finn vi ikkje spor av koblinga mellom Jesu blod og jødefolkets skuld. Tvert imot, utlegginga blir ei etterlysing til menighet og folk i Skien 1944: Kjenner dei si besøkelsestid? «Ganske trygt kan vi visst si at vi selv og hele vårt folk nettopp nå opplever en besøkelses tid. 

Annleis gjer biskop Hille det: I ei preike på 10. s. e. tref. i 1944 (i forvisning), overfører biskop Henrik Hille Jesu gråt over Jerusalem på dei kristne si behandling av jødane: «Resultatet ser vi i dag. Et helvede på jorden. Jesus har i sannhet grunn til å gråte over kristenheten, over de folk som kalles kristne […]: Å, om dere hadde visst hva der tjener til eders fred …».                                                                                                                                        

Sokneprest Bang-Hansen (Ilen) må nemnast. Han er den einaste som oppgir jødeforfølginga ved embetsnedlegginga – og merk: eit halvt år før aksjonane! – og skriv om «[s]tatens forhold til det folk hvori vår Herre og frelser blev født. […] Efter Guds ord skal det ikke forfølges. Det skal være kjærlighet mot det. For Gud er det ikke spørsmål om jøde eller greker. For ham er både jøder og germanere syndige mennesker som frelses alene av nåde ved Jesus Kristus».                                                                                                              

Med nokre ytterst få unntak vert ikkje jødeforfølginga eller rasehatet nemnt i dei to mest kjente prekensamlingene som ble gitt ut etter krigen (Guds ord er ikke bundet og Guds ord i krigstid). Det eg vil nemna i denne samanhengen, er ei preike av sokneprest Agnar Sandvik (Vinje). Teksten er frå Matt 8 om den spedalske som ville at Jesus skulle gjere han rein. Alt det han seier må forsamlinga høyra som eit direkte angrep på nazistiske læresetningar. Men også Sandvik kler budskapet inn, på den måten at det er jødefolkets misbruk av sin eiga utvelging han kritiserer: «Dei var fulle av ovmod. Det utvalde folket! Inkje anna folk kom upp imot det. Det var av ein høgare rase, av eit finare blod enn alle andre. Dette blodet måtte ikkje blandast upp, men haldast reint, for i blodet var livsløyndomen».                                                        

Men det kan ikkje vere dette folket – jødefolket – han har i tankane, når han vidare seier: «Ein hemningslaus spekulasjon forma seg ut kring denne myten um blodet, rasen, draumar skapt av ovmod». For Sandvik dreg tanken vidare: «Myten um det fine blodet førde naturleg til tanken på herrefolket […] Herrefolket skulde styra yver all verdi i kraft av det vidunderlege blodet. Dei hine folki var alle av lågare slag og hadde berre rett til liv og livsform som herrefolket gav av sin nåde.» Tatt etter sitt pålydande kan ikkje dette karakteriserast som noko anna enn jødefiendtlege haldningar. For referansen for språkbruken er antisemittiske konspirasjonsteoriar om jødisk verdensherredømme. Men om nokon skulle vere i tvil om appliseringa, legg Sandvik til: «Ogso i dag møter me dei forvrengde utveljings- og rasetankane.» Jødefolkets misbruk av Guds utvelging skal gi tyngde og tolkingsnøkkel til ein dagsaktuell kritikk av nazismen.  Derfor kan Sandvik mot slutten av preika summera bodskapen opp slik: «Jesu namn er for alle tider ein knusande dom over alt raseovmod og all nasjonal sjølvtilbeding. Hans evangelium er døden for all draum, all myte om eit sers fint blod som skal gjeva grunnlaget for ein tale um herrefolk.» Det er ikkje kjent at disse formuleringane førte konsekvensar med seg for Sandvik.

Her må eg også leggja til at NS-biskop Lars Frøyland i Oslo var ein av dei som harmdirrande tydeleg protesterte mot jødeaksjonen.

Oppsummert: Det meste tyder på at jødane sin situasjon i det store og heile blei oversett i forkynninga. Det er absolutt rett å karakterisera haldninga til jødar og jødeforfølging under krigen som i prinsippet etisk og teologisk korrekt. Det er forsømingane som skjemmer heilskapsinntrykket. Markeringane kjem anten tilfeldig, eller dei blir til etter ein ytre provokasjon, dvs. som reaksjon på statlege utspill, og kjem derfor for seint.

Kyrkja sin praksis i møte med «jødespørsmålet» kan derfor karakteriserast som episodisk, og langt frå proaktiv. Med unntak av det såkalla hebrearbrevet kom den heller ikkje samla, og saka synest ikkje å ha hatt ein framtredande plass i forkynninga.  

Takk!