Kyrkjesolidaritet i eit etter-kristent samfunn

I eit essay frå midt på femti-talet samanliknar Jens Bjørneboe seg med ein mann som har oppdaga at det brenn i kjellaren, men ikkje kan få folk i huset til å tru på det. Brannen i dette tilfellet gjeld åndsfridomen som er i ytste fare. Bjørneboe hevdar at det nye sosial-demokratiske Norge er kome til "formyndermenneskets tidsalder" og kan samanliknast med kjende totalitære samfunn når det gjeld åndsfridomen. Her heiter det at "tilpasningen er veien til lykken. Og de som ikke skjønner dette, dem må man hjelpe til å forstå det. Det er til deres eget beste."

Dei siste åra har stadig fleire stilt seg spørsmålet om ikkje Den norske kyrkja søkjer lukka gjennom tilpasning. Ved bispeutnemninga i Hamar i 1993 formulerte kyrkjestatsråden devisen: "Kongen går foran og kirken følger etter." Kyrkja må vere ei folkets kyrkje ved at bispekollegiet gir eit representativt uttrykk for folkemeininga, hevda han. Einskapen, samarbeidet, freden og tilpasninga rår. Kyrkjemøtet vaker over kyrkjelandskapet og dekkjer det med eit teppe av planar og prosjekt, alle einstemmig vedtekne. Organisasjonsleiarane og Kyrkjerådet har utvikla kontaktforum prega av gjensidig forståing. Misjonsorganisasjonane er integrerte i kyrkjelydar og kyrkjestruktur. Ein biskop i Tunsberg laga bølgjer med mediautspel, men bispemøtet oppnemnde straks ein kommisjon og la eit førebels kvelande lokk over dei gryande motsetnadane. Bispeutnemninga i Hamar skapte ein viss strid, men etter at ein "MF-biskop", ein "Indremisjons-biskop" og ein "NMS-biskop" hadde lagt sine hender på henne, var freden gjenvunnen. Her og der fins det ein Gallar-landsby som bråkar, men ikkje mykje notis vert gjort av det i ei kyrkje som minner om ein variant av Musikkselskapet Harmonien. Eller for igjen å sitere kyrkjestatsråd Hernes: "Det som var kontroversielt, er blitt konvensjonelt."

Men er denne situasjonsrapporten sann? Kyrkjeleg radikale ungdomar bryt opp og melder seg ut av kyrkja. Filosofen Nina Karin Monsen ropar i Aftenposten 12. februar 1993 fylgjande varsko: "Ikke bare har vi statskirke, men kirken er ikke lenger Guds Hus. Derimot er den Statens Hus. Kirkens øverste ledere representerer derfor staten og Folkemeningen, og ikke Gud."

Frå Skrifta veit vi at det alltid vil vere kamp mellom den sanne kyrkja og den falske. Slik vil Guds folks vilkår i denne verda forbli, for dette er kampen mellom Gud og Satan. Frontlinjene i den kampen går ikkje mellom kyrkja og verda, ikkje mellom kyrkja og folket eller staten, men midt gjennom kyrkja, kvart kyrkjemøte og kvar kyrkjelyd. Den same kampen foregår i min kropp og mitt liv. Og eg kan sjøl ikkje bli ståande om eg ikkje tek kampen opp gjennom bot og dagleg omvending. Om eg dagleg strir den gode striden, fører det meg nærare Kristus. Om eg ikkje strir, går eg fortapt. Det gjeld liv og død.

Kvar er åndskampen i harmonien si kyrkje? Pragmatismen og harmoni-tenkjinga er ein tilslørande ideologi. Når kyrkja vert alt-integrerande, foregår ei tildekking av kampen mellom sanninga og lygna. Dette er eit åndeleg forfall som trugar Den norske kyrkja sin integritet. Det handlar ikkje om punktuelle hendingar, men om ein sakte endringsprosess som er vrien å identifisere og dramatisk å vedkjenne seg. Det kan best karakteriserast som ei åndeleg undergraving. Det handlar om eit skisma som ikkje er til å løyne og eit ras som ikkje er til å halde tilbake. Difor gjeld kampen liv eller død. Det handlar om å overleve som Guds folk. Ikkje om politiske-taktiske grep for å få makta i ein kyrkjeleg struktur. Ikkje om ulike miljø og retningar sitt samvirke og gjennomslags-kraft. Ikkje om grad av tilpasning til dei kyrkelege program. Men rett og slett om sant og falskt i kyrkja sin kvardag.

Ein etter-kristen kultur

Både ein kartlesar og den som skal dreie jorda, må ha eit fast punkt å gå ut frå. Ingen kan heller utskrive medisin før diagnosen er stilt. Vår situasjonsanalyse lyt starte i vår eiga tid. Her er viktige samanhengar å få auge på om vi ser kyrkjesituasjonen i sin kultur-historiske kontekst. Dette kan hjelpe oss til å sjå at den forfalls-prosessen vi talar om ikkje berre handlar om isolerte teologiske strids-spørsmål i samtida men er ledd i ein brei kulturell forvitrings-prosess.

Dermed vert ikkje forfallet noko mindre fårleg åndeleg sett. Heller tvert imot. Samanhengen mellom kultur-utvikling og kyrkjehistorie, viser at åndskampen ikkje berre gjeld kyrkje og kristenliv isolert, men heile vårt tilvere. Dette er ikkje merkeleg for oss som trur at Gud skapte kulturen såvel som kyrkja, materien såvel som ånda, kroppen såvel som sjela. Han skapte det gode og det vakre såvel som det sanne.

I slutten av februar i år ropte det olympiske presteskapet sitt "ite, missa est" utover folkemengdene på Lillehammer. Ein stor religiøs fest var over. Vi vil lenge hugse fakkelstafetten som landet rundt samla meir folk enn julaftan-gudstenesta. Vi vil hugse eit fellesskap, ein intensitet og ei oppleving av ei meiningsfylde som går bakom orda. Vi vil hugse kulturministeren sitt forslag like etter 10000-meteren om å reise ei statue av Johann Olav Koss i Vikingskipet på Hamar. Titusenvis av moderne pilegrimar valfarta til Lillehammer for i løpet av nokre timar å kunne tre ut av tida for å oppleve det ekstraordinære, og så vende fornya tilbake. "De har vært nær Olympias ild, de har skuet sine guder, de har fått del i noe som er større enn dem selv. De har erfart noe som antagelig ligner det "mysterium som både er skremmende og fascinerende", skriv Inge Eidsvåg i ein kronikk i Aftenposten 13. februar 1994. Dei olympiske leikane har sine heilage bøker, sitt tolkande og styrande presteskap, sine ritual og symbol.

"Hvilket grunnbehov hos oss er det denne kulten appellerer til?" spør Inge Eidsvåg. "Kanskje et behov for intensitet og ekstase i en anonym og kald verden. En lengsel etter symboler og ritualer i en verden som domineres av fornuft og kalkulasjoner. Et behov for forbilder i en verden der vi trodde at alt kunne søkes i oss selv. En søken etter et språk bortenfor ordene, der vi sammen med andre kan leve ut vår fortvilelse og vår begeistring."

Det etter-kristne samfunnet er ikkje utan religion, kultus, presteskap og åndeleg liv. Men som eit resultat av sekulariseringa, er dette religionar som søkjer fotfeste i eit terreng der dei kristne verdiane har mist si normative kraft og kristendomskunnskapen er så marginal at der er store tomrom å fylle med anna tru.

Dei moderne olympiske leikane vart gjenreiste og gitt sitt rituale og si kultiske rolle rundt forrige århundreskifte. Samstundes stod kyrkja overfor ei kulturell optimisme med sjølsikre angrep på tradisjonell kristendom. I kyrkja stod den liberale teologi for ein tilpasnings-venleg strategi i møte med dette moderne gjennombrotet. Men samstundes gjekk den klassisk-konservative teologien i konfrontasjon med denne rådande tankegang med eigne strategiar som har etterlate seg kristelege institusjonar som Menighetsfakultetet, Indremisjonen og Vårt Land.

Vår generasjon har erfart dei store ideologiane sitt samanbrot. Kommunismen sitt bo er avslørt som bankerott, sosialismen har forfalle til kortsynt pragmatisme og det liberale demokratiet vert hylla som sigerherre. Desse politiske føresetnadane passar som hand i hanske med det som kulturhistorisk går under nemninga 'postmodernisme'. Dei liberale demokratia har alltid vore verdipluralistiske, men tradisjonelt har dei villa fasthalde eit felles minimum av verdiar: Menneskerettane, Bill of Rights osb. Likevel vert avgjerdene fatta politisk, også når fellesverdiane kjem i konflikt med dei politiske målsetjingane. Etiske konflikter får demokratiske løysingar. Vi står dermed overfor eit samfunn som er blitt prinsipielt pragmatisk. Gjennom pressgrupper kan interesser fremjast i den politiske prosessen, og vinne fram i demokratiets ånd.

Pave Johannes Paul har analysert denne kultur-situasjonen i encyklikaen "Centesimus annus" (1991) og konkluderer klårsynt: "Dei som er overtydde om at dei kjenner sanninga og held fast ved henne, vert sett på som upålitelege frå ein demokratisk synsstad, fordi dei ikkje aksepterer at sanning vert avgjort av fleirtalet, eller at ho varierer i samsvar med ulike politiske retningar." Det same vert illustrert med ein replikk frå den svenske Riksdagen: "Den moraliska frågan anses vara avgjord i och med Rikdsdagsbeslutet."

Denne kultur-situasjonen ligg trugande nær nihilismen. Nihilisme er det totale fråveret av etisk normative referansar. Ein urovekkjande tydeleg illustrasjon på dette er statsråden sin motivasjon for bispeutnemninga i Hamar i 1993, når han legg til grunn at i folkekyrkja må alle synspunkt i folket kunne vere representert i bispekollegiet. Normene for sant og usant er ikkje gjevne ein gong for alle. Dei kan ikkje gjere krav på å vere absolutte, men har sin autoritet frå folkemeininga.

Postmodernismen sine fortenester og fårar

Den mest brukte nemning på denne kultursituasjonen er som sagt: "postmodernistisk". Modernismen har sine røter i den europeiske filosofi-tradisjonen frå slutten av 1600-talet som på sett og vis kan summerast opp i Descartes setning: "Cogito ergo sum" (eg tenkjer, altså er eg til). Her startar ei utvikling som skulle snu heile det vestlege verdsbiletet frå å ha sitt sentrum i Gud til å vere sentrert omkring mennesket og dets evner, rettar, behov og begrensningar. Mennesket er sjøl-refererande og uavhengig av autoritetar utanfor seg sjøl. Den franske revolusjonen førte utviklinga ut i politiske realitetar med krav om mennesket sin rett til å realisere seg sjøl gjennom fridom, likskap og brorskap. På kvar sine område er darwinisme, freudianisme, liberalisme og kommunisme blitt ståande som toppunkt for denne rasjonalistiske utviklinga som trudde blindt på mennesket og den menneskelege fornufta sine evner til å gjere alle ting nye. Postmodernistane si forteneste er at dei avkler denne århundrelange sjøltilfredse tradisjonen.

Der er altså gode sider ved postmodernismen. Når modernismen vert avslørt, vert det gjort opprør mot trua på at det fornuftige mennesket er ein sokalla 'siste-instans' som garanterer sanninga i alle våre resonnement. Dvs. at min fornuft vert domar over kva som er rett og galt. Dette standpunktet vert plukka frå kvarandre av postmodernistane som påviser at alle påstandar om at noko er sant og sikkert, er umoglege. Dei fører oss inn i ein sirkel-argumentasjon, fordi vi alltid vil støyte på noko bakanfor det vi skal grunngi, og til slutt må vi berre velge kva vi vil ha som siste-instans.

Her er det kyrkja igjen kan ha sin sjanse om ho har mot og vilje til å vere annleis, til å vere tru mot sin siste-instans. Det er då Gud igjen kan kome til orde. Men vi må i teologien, i forkynninga og i fromhetslivet ta oppgjer med den same avguden som i filosofien: Den pragmatiske fornufta. På alle desse felta har vi levd i modernismen, dvs. i fornuftstrua sin tidsalder. Med fornuftsmetodar ville vi lese Skrifta som Guds ord. Men korleis kan fornufta grunngi Skrift-autoriteten? Med fornuftsmetodar ville vi bygge kyrkja. Men korleis skal vitskapen kunne prove at Jesus stod opp frå dei døde? Korleis skal vi fornuftig kunne lære mennesket å be? Sidan opplysningstida har nettopp dette vore også konservativ teologi sitt store prosjekt. I dag har vi kanskje siste sjanse til å sjå at eit oppbrot må kome. Alternativa er igjen anten tilpasning eller fornying av ein klassisk kyrkjeleg strategi.

Den postmoderne avsløringa vil nemleg like gjerne føre til total oppløysing som til fornying. I arkitekturen og kunsten vert det tala om dekonstruksjonisme. Alle byggverk, kunstskular, alle prinsipp ein har trudd på, vert nedbygde. Alt vert lovleg, alt vert like gyldig, dvs. likegyldig. Vi opplever eit oppbrot i vår generasjon, som er livsfårleg fordi det kan etterlate seg den totale oppløysinga. Konsekvent gjennomført etterlet det seg eit historiesyn som berre er nostalgi. (Det vert rapportert om større oppslutning om gudstenester i stavkyrkja på Folkemuseet på Bygdøy enn i kyrkjene i byen.) Det etterlet seg eit livssyn som er nihilisme. (Noreg ligg på verdstoppen på sjølmords-statistikken.) Og det etterlet seg eit moralsyn som er libertinisme. (Det folkefleirtalet hevdar er rett, er rett.) Den pragmatisk-pluralistiske grunnhaldninga til verdiar, fører i lengda ad absurdum. Når samfunns-moralen er blitt nihilistisk, vil heller ikkje demokratiske spelereglar kunne brukast til å fatte felles-avgjerder. Det vil ramme både samfunnet og den kyrkjelege rådsstrukturen like hardt. Det vest-europeiske mennesket i kvar einaste ein av oss er fostra på ei morsmjølk som viste seg å vere utan næring. Spørsmålet er kva folk gjer når dei erfarer at alt er tomt.

Leirrasa kjem når saltinnhaldet i jorda er utvaska. Når saltet si bindingskraft i leirmassene er tært opp, er det at raset går. Då er grunnvollen gått i oppløysing, og utan at det merkast på overflata før det skjer, rasar plutseleg heile terrenget ut. "Men misser saltet si kraft, kan det då verte til salt att?" (Matt 5,13). Står vi framfor leirraset, eller er der ein betre veg?

Den postmoderne kyrkja

Kyrkja, teologien og forkynninga vert av postmodernistane sine avsløringar stilte overfor lagnadsfulle val. Utan ein medviten alternativ strategi, blir vi drivne med av dette som er vår tids lærdoms vér.

Kva skjer så med teologien og kyrkja i vår tid?

a) Lære vert privatmeining

Ein fyrste og nærliggande konsekvens er at lærespørsmål og lærekonflikter vert privatmeiningar. Når autoritetar, skuleretningar, institusjonar og normer vert nedbygde og alt vert lov, er det pluralismen som rår. Pluralisme og privatisering høyrer ihop. Dvs. at den eine teologiske overtydinga er like gyldig som den andre. Eit døme er omsvinget som er skjedd i argumentasjonen i kvinneprest-spørsmålet: Det var lenge ein hovudtrend mellom teologane å hevde at Skrifta ikkje tillet kvinneleg presteteneste. Skrifta vart rekna som klår og eintydig og hadde difor autoritet. Når ein likevel kunne forsvare kvinneleg presteteneste, var det fordi dei apostoliske formaningane hermeneutisk (tolkingsmessig) kunne reknast som tidsbetinga. Det tidsbetinga kan tillempast slik at vi i dag kan forsvare det apostlane forbaud. Dette var fyrste fase i debatten. Neste fase gjekk ut på at sjølve Skrifta kan tolkast ulikt. Mi meining er like god som di. Altså er Skrift-autoriteten blitt til eit sett meiningar den einskilde kan tillempe seg. Dermed vert kvinneprest-spørsmålet som deler kyrkja i to, nedtona til eit annan-rangs lærespørsmål evt. eit adiaforon. Det same er i ferd med å skje i homofili-spørsmålet og med abort-spørsmålet. Skal tru om det ikkje også vil skje med gudsbiletet. Lærespørsmål vert privatmeiningar. Slik har den klassiske liberal-teologien sitt paradigme gjenoppstått.

Eit anna døme er den sokalla lærenemnda som skulle vere kyrkja sin instans for å avgjere læretvistar. Prosedyren i denne nemnda, som elles ikkje har hatt si fyrste sak, bygg på at kvar medlem leverer sitt votum. Det eine like godt som det andre. Kva kan då Den norske kyrkja sitt lærestandpunkt bli, anna enn minste felles multiplum eller det største mangfald av den pluralisme som er representert i folkekyrkja?

Ved å akseptere at læremotsetningar er privatmeiningar, kan kyrkjeapparatet på postmoderne vis integrere i seg motsetningar som i åndskampen ikkje kan sameinast. Kyrkjeapparatet vert garantist for at skriftsyn bygd på absolutt lydnad mot den apostoliske autoritet kan leve side om side med liberal teologi. Skrift- og kyrkjeoppløysande teologi kan leve med stats-kyrkjelege subsidiar og rettsleg vern. Slik blir den postmoderne pluralismen teken opp i kyrkja.

b) Moralnormene forvitrar

Ei tid prega av pragmatisme, demokrati og privatisering vil nødvendigvis også tære på sitt eige normgrunnlag. Moral-normene forvitrar. Vandringa bort frå Guds vegar er ikkje minst tydelege når det gjeld ekteskap og familieliv. Det gjeld ikkje berre i sekulariserte miljø, men langt inn imellom kjernetroppene i kyrkje og bedehus. Skilsmisse og sambuarar fins i alle familiar. Den nye tids praksis skaper med tida også endra haldningar til dei etiske normene. Dette har i sin tur skapt lærestridar i etiske spørsmål. Skilsmisse og gjengifte vert ikkje rekna som hindring for kristne leiarar. Sambuarskap mellom kristne ungdomsleiarar vert akseptert. Bispemøtet sin kommisjon i homofili-spørsmålet vil i beste fall kunne kome ut med delt innstilling. Vi er i ferd med å få same utviklinga i desse etiske spørsmåla som vi fekk i kvinneprest-spørmålet: Fyrst ei nedtoning av kor viktig spørsmålet er, eit adiaforon og ikkje eit lærespørsmål, så aksept for at det må vere to motstridande syn innanfor kyrkja, og så til slutt parolen om at dette er eit ikkje-spørsmål.

c) Kristent liv vert utydeleg

Når det vert opp til kvar einskild å velge si tru og sitt liv, forstummar talen om det kristne livet som lydig Kristus-etterfylgjing. Lydnaden vert borte. Forpliktingane vert borte. Disiplane sin disiplin vert reint teoretisk. Dermed vert vårt syn for kampen mellom ånd og kjøt i våre liv utydeleg. Underordning under Kristus og hans vilje vert provoserande tale. Snart går det i gløymeboka kva det inneber å ta sin kross opp og fylgje Kristus og misse sitt eige liv for å vinne det eigentlege livet.

d) Servil underordning under folkemeininga og statsstyret

Når den læremessige identiteten vert pulverisert og det kristne livet forvitrar innanfrå, endar kyrkja i folkemeininga sitt babylonske fangenskap. Det vert viktig for forkynnarane ikkje å støyte folket. Frykta for å skade folkekyrkja si breidde har alt skapt handlingslamming i læresaker. Handlingskraft vert vist berre overfor dei som vil setje standardar og grenser som vert opplevd trugande for den alt-integrerande folkekyrkja. Dette opnar for pedagogiserande og psykologiserande reaksjonar overfor forkynnarane og sakraments-forvaltarane. Då er ikkje Guds norm lenger den overordna og einaste rettesnor.

Dette heng sjølsagt også saman med at vi i vårt land har ein lang tradisjon for statsstyre i kyrkjelege saker. Så lenge har kyrkje-leiarar øvd seg i å bøye seg for statens vilje, som skulle vere folkets vilje, at vi har blitt servilt lojale.

e) Embetsspørsmålet set tydelegare skilje

Ei konflikt som ikkje minst politisk press har påført kyrkja, er konflikta i embetsspørsmålet. Med eit sterkt veksande tal kvinnelege prestar og no også kvinne utnemnd til biskop, har desse motsetningane vokse i styrke, og temperaturen i kampen har stige. Eit stadig meir sjølsikkert fleirtal som innehar maktposisjonane i tilsetjingssaker, opptrer stadig meir kompromisslaust overfor dei som avviser kvinneprest-reformen.

Dette spørsmålet set i dag sterkare enn før skilje i kyrkja. Eit tydeleg døme er det standpunkt ein Luthersk Kirketidende-redaktør har innteke: "Et høyreavvik i spørsmålet om kvinnelige prester har vi altså etter mitt syn når dette spørsmålet får (potensielt) kirkesplittende karakter" (LKT 3/94, s.64). Ein må gå ut frå at redaktøren meiner motstandarane av reformen har gjort seg sjøle til heretikarar ved å hevde at kvinnelege prestar splittar kyrkja. Men held den tankegangen mål?

Ved utnemninga av ei kvinne til biskop er kvinneprest-reformen ført heilt til topps. Maktapparatet i kyrkja har til no ikkje kome motstandarane av reformen i møte med å tilby parallelle og fullverdige ordningar for eit likeverdig og fullt kyrkjefellesskap. Einaste vedtaket er at køyrereglane for kollegafellesskap og samarbeid også skal gjelde for den nye situasjonen. Dermed har ein vike unna hovudproblemet: At køyrereglane frå fyrst av var baserte på eit prinsipp om kyrkjesplitting. Rettnok talar desse reglane om vikeplikt og -rett i møte mellom ein kvinneleg prest og ein kvinneprest-motstandar. Men kva er kyrkjesplitting om ikkje det faktum at to prestar i same kyrkja ikkje kan stå ved same altar? Den presten som så hevdar vikeplikt i møte med ein kvinneleg biskop, synleggjer sjølve kyrkje-splittinga fordi biskopen representerer kyrkjefellesskapen og utøver det kyrkjelege tilsynet. Men vi har hamna i eit bakvendtland dersom dette som i nitten århundre har vore klassisk kyrkjelære, skulle bli stempla som heretisk avvik.

Kvar er organisasjonsfolket i denne kampen? Lenge har det vore berre prestar i eldlinja her. Eg er redd vi i dag haustar bitre frukter av ein lang tradisjon med spiritualiserande ekklesiologi og nådemiddellære. Embetet og tenestedelinga mellom menn og kvinner har vore eit uviktig tema for bedehusa sine forkynnarar. Presten høyrer med til dei element i norsk kyrkjeliv som djupast sett kan reknast som unødvendig. Prest, kyrkje og sakrament er så lenge og så grundig blitt plassert på hylla for religiøse bi-ting at bedehusfolket ikkje er på banen når rekningane skal betalast med offer.

f) Større gap mellom kyrkje og bedehus

Eg spør meg sjøl om denne utviklinga kan kome til å føre kyrkje og bedehus lenger frå kvarandre. Bedehuset har hatt ei sjølforståing knytt til den offisielle kyrkja. Organisasjonane er avhengige av kyrkja på fleire måtar. T.d. som seremonimeister ved livs- og dødsritene, sakramentsforvaltar, folkeoppsedar, m.m. Dersom den offisielle kyrkja vert stadig sterkare eit spegelbilete av folkemeininga, vil det slå alvorleg ut for organisasjonane. Dei må velge mellom å bli dregne med i same dragsuget eller bryte opp. Dersom bedehuset vel å fråskrive seg ansvaret for det som skjer i kyrkja, er eg redd det kan bety ei fårleg utvikling for bedehuset. Resultatet kan bli ei uheldig isolering, ei undervisning med mindre vekt på fylden i Guds råd, avdempa sakramentsforkynning og -praksis og ein subjektivistisk og individualistisk tendens i forkynning og vegleiing på bedehuset. Men ei offisiell kyrkje heilt i famntaket åt det liberale demokratiet er heller ikkje noko alternativ. Bedehuset sine leiarar lyt heller velge felles veg med prestar og kyrkjefolk som også leitar etter alternativ.

Salmisten frå Det gamle testamentet lærer oss å be:

Eli eller Elia?

Ved Herrens tempel i Sjilo gjorde overpresten Eli og sønene hans, Hofni og Pinhas, teneste. "Sønene til Eli var gudlause menn. Dei kjende ikkje Herren og brydde seg ikkje om kva prestane hadde rett til å krevja av folket" (1 Sam 2,12-13). Den gamle overpresten Eli skjøna at sønene hans for ille åt, men han æra sønene sine likevel meir enn Herren. Han åtvara dei ikkje, slik at Guds dom kom over Eli-ætta som vart vraka som tenarar i Guds hus. "Kvifor viser du vanvørdnad for slaktofferet og grødeofferet mitt, som eg har gjeve påbod om i min bustad? Kvifor ærar du sønene dine meir enn meg, med di de gjør dykk med det beste av alle dei offergåver som Israel, folket mitt, ber fram? ..Dei som ærar meg, vil eg æra, og dei som vanvørder meg, skal verta til skammar," seier Herren til Eli.

Eli åtvara ikkje sønene sine i tide. Difor kom Guds straff over han og prestetenesta hans.

Om vi går 150-200 år fram i Israels historie frå overpresten Eli til profeten Elia, kan vi hente fram eit anna scenarium med overføringsverdi til vår tid: Elia trudde han var einaste igjen som ikkje hadde bøygd kne for Baal i folket. Han hadde hatt ein fristad i øydemarka og hos enkja i Sarepta. Han hadde ikkje hatt høve til å leve eit normalt liv, men Gud hadde syrgja for han på underfull vis. Men han kjende seg sviken av Gud og forfølgd av Jesabel og ville døy der i øydemarka ved Beer-Sheba under Gyvelbusken. Så ber Gud han dra til Horeb, Gudsfjellet. Han trong førti dagar på turen, og der på fjellet viste Gud seg for han; ikkje i stormen, ikkje i jordskjelven, ikkje i elden, men i den linne susinga. Så får han oppdrag av Gud som visste at der var ein rest att i Israel som kunne vidareføre Guds gjerning. Der var både konge og profet å salve, og der var sju tusen att i Israel som ikkje hadde bøygd kne for Baal.

Kva skal vere vår veg vidare, Eli eller Elia?

Guds folk mellom folka

Kor mange gongar har det ikkje vore nett slik i Guds frelses-historie, at han har kalla sitt folk ut av fellesskapen med fleirtalet til å gi seg i veg ut i det ukjende og usikra tilveret i truskap mot Guds openberring. Om dei så er overlatne berre til seg sjøle i naturen, så er også naturen, øydemarka, einsemda, skapt av Gud. Og Gud kan også der ta vare på sine. Slik var det med Abraham og med Israelsfolket. Men gjennom heile Israels historie viser det seg at lovnaden til Abraham om ei ætt som skulle auke og bli eit stort folk med velsigning til alle folk på jorda - denne lovnaden let seg ikkje realisere. Tvert imot vart den motsette rørsla normalen: Gudsfolket minska istadenfor å auke, forfallet voks og truskapen avtok. Til sist er også resten borte og all von vert knytt til den nye kvisten som skal skyte fram or Isai stuv. Men på han skal Herrens Ande kvile med visdom, vit, råd, styrke, kunnskap og age for Herren (Jes 11).

Same krisa stod Jesu læresveinar i då Jesus spurde: "Vil også de gå bort?" Og Peter svara: "Herre, kven skulle vi gå til? Du har det evige livs ord" (Joh 6,66-69). Krisa kulminerte då Jesus vart arrestert i Getsemane. "Då forlet alle læresveinane han og rømde" (Matt 26,56). Meisteren var åleine att, utan læresveinar. Likevel vart det ein ny start. Gud begynte på nytt med dei trulause. Peter og dei andre vart innsette på nytt i sine embete.

Dersom vi no fylgjer det nye gudsfolket, Kristi kyrkje, framover gjennom historia, veit vi at i apostolisk tid og dei fyrste etter-apostoliske generasjonar kom nokre tilhøve til å bli særleg viktige for korleis den sanne kyrkja framstod som ei synleg kyrkje:

a) Dei var samla til gudsteneste omkring apostlane eller deira etterfylgjarar. Der tok dei vare på minnet om Herren i repetisjon av forteljingane om han, i opplæring og formaning, i tilbeding og lovprising av han og i mottaking av hans lekam og blod som synlege uttrykk for at han var midt imellom dei.

b) Den sanne kyrkja kom til å bli attkjend ved det som kan kallast det fyrste århundret sine tre b-ar: Bibelen, bekjennelsen og biskopen. Dei kanoniske bøkene i Skrifta vart til eit avslutta heile som formidla Guds openberringsord med Kristi og apostlane sin autoritet. Vedkjenninga vaks fram, fyrst som den korte: "Jesus er Herre." Så lengre vedkjenningsformlar: Den apostoliske, den nikenske osb. Og biskopane vidareførte apostlane sitt hyrdeembete ved å forkynne ordet og forvalte sakramenta.

Dette samsvarar også med tankegangen i den lutherske vedkjenninga. Confessio Augustana lærer at Gud sende Kristus for vår frelses skuld. For at vi skulle kome til den frelsande trua, innset han tenesta med ord og sakrament. Og den sanne kyrkja er der dei heilage er samla i dei heilage handlingane om dei heilage tinga. I Skriftet om konsila og kyrkja nemner Luther at den sanne kyrkja har sju ytre kjenneteikn:

• Guds ord vert forkynt heilt eller delvis.
• Dåpen vert undervist, trudd og forvalta.
• Altarets sakrament vert utdelt, trudd og teke imot.
• Nøklemakta vert utøvd offentleg.
• Prestar vert kalla og ordinerte.
• Bøn og lovprising til Gud vert utøvd offentleg og synleg.
• Dei ber Jesu kross og må uthalde motstand, liding og forfylgjing for Jesu skuld.

Eg trur vi meir enn nokon gong før i nyare tid lyt innstille oss på at Guds folk med desse kjenneteikna berre er å finne som ein rest her og der på kanskje bortgøymde stadar i folket og i kyrkjene. Av den erkjenninga fylgjer radikale konsekvensar. Det inneber at det ikkje er dei store kyrkjelege maktsentra som representerer kyrkja og sanninga. Korkje konsil, kyrkjemøte eller general-forsamlingar, bispekontor eller krinskontor har nokon sjølsagt guddomeleg autoritet. Den sanne kyrkja sine kjenneteikn er ikkje knytt til slike apparat, men til dei sju synlege kjenneteikna. Det er dei vi må leite etter.

Kampen mellom mørkret og lyset

Det er viktig å erkjenne at åndskampen difor ikkje berre gjeld den usynlege dimensjon. For likesom eg har ein kropp der synda og Djevelen får makt over lemmar og liv, gjerningar og ord, lommebok og tidsfordriv, så er også kyrkja eit synleg folk med kropp og lemmar og med synlege kjenneteikn, der kampen foregår. Kyrkja sine kjenneteikn vil nedfellast i ordningar og strukturar. Kyrkjekampen oppstår i konfrontasjonar når den sanne kyrkja framstår gjennom sine ytre kjenneteikn. Difor vil kyrkje-kampen ytre seg gjennom sokalla kyrkje-politiske konfrontasjonar. Vi vel ikkje når og om kva vi skal slåss. Men det er ein åndskamp som gjeld Guds ords sanningar og Guds folks synlege kjenneteikn i verda.

I denne situasjonen går eit vatnskilje mellom dei som vil tilpasning og dei som vågar konfrontasjon. Det har siste året vore ein del tale om trufaste truande som vurderte å melde seg ut av kyrkja i frustrasjon. Eg trur ikkje det er nokon god strategi. Det gir inntrykk av at det er dei trufaste som forlet kyrkja. Men sanninga er at det er kyrkja som har svikta dei. Spørsmålet bør heller vere korleis det skal kome til uttrykk.

Spørsmålet vert då påtrengjande: Tilpasning eller konfrontasjon? Vi må her kalkulere med at overfor den som vågar ei konfrontasjonslinje, vil systemet reagere med utstøyting. Måten prestane som ikkje godtek nyordninga med kvinneleg biskop i Hamar bispedøme vert møtt på, er illustrerande. Kyrkjedepartementet har i brevs form svara dei på spørsmålet om alternativt biskopeleg tilsyn at dei får anten innrette seg etter systemet eller flytte. Kva er dei utsette for? Ein sakte utstøytings-prosess, smertefull som langpinande åndeleg tortur.

Den norske kyrkja minner om skipet Titanic, skreiv Dagen i ein leiar-artikkel for nokre månadar sidan. Somme dansar på dekk og andre syng salmar medan båten synk. Vi må velge vår strategi.

Sikkert er det i alle høve at skal vi ha noko framtid i Den norske kyrkja, trengs det meir enn det liberale demokratiets ytringsfridom. For kyrkja er ikkje ei preste- eller emissærrørsle, men eit folk som er synleg i verda, med strukturar, samlingar, tenester og andre kjenneteikn. Difor trengs kyrkjerettslege ordningar for det kyrkjelege livet. Om ikkje vi i praksis skal vere sette utanfor dette folkets liv, om vi skal ha nokon heimstamnsrett i den pluralistiske heilskapen, kan ikkje vår lagnad vere å sitje i ein krok, vere lojale og teie stilt. Køyrereglar er heller ikkje nok. Køyrereglar kan regulere trafikk som elles er ute i lovleg ærend. Vi står overfor ein situasjon der våre ærend er i ferd med å bli rekna som ulovlege. Vi treng strukturar og retts-løysingar som rammar inn vårt forsamlingsliv.

Kva konkrete skal vi gjere i denne situasjonen?

Eg har ikkje eit ferdig utmeisla sett handlingsalternativ å by fram. Men eg vil nemne både nokre viktige oppgåver som vår situasjon sterkt kallar på og deretter nokre konkrete strategi-alternativ.

a) Djup og brei læremessig opprusting

Den læremessige forvitringa kan ikkje møtast med anna enn ei tilsvarande opprustning. Dette er ei utfordring til å ta eit solid grep om undervisninga av dei truande. "Ta Guds fulle rustning på!" Ta fatt på opplæring i barnelærdomen for vaksne (2 Tim 2,1-3). Dette er også ei utfordring til nytt frimot i forkynninga. Lat oss avsløre både dei inkjeseiande og dei vranglærande forkynnarane. Dei fyrste er minst like fårlege som dei siste.

Ei særleg oppgåve for forkynninga i vår etter-kristne kultur er forkynning av resttanken og utvelginga. Guds folk er eit annleis folk. Kristen identitet i tru og livsstil merkar seg ut frå dei breie straumen.

Den postmoderne kultur-situasjonen kallar dessutan på ny framheving av skrift-autoriteten. Å vere skrifttru er ikkje eit spørsmål om slagord. Sanning vert ikkje avgjort av demokratiske fleirtal og varierer ikkje med styrken i vekslande politiske retningar. Konkordieformelen si formulering må vernast om som klassisk: "Skrifta som einaste regel og rettesnor." Det handlar om Skrifta sin apostoliske autoritet. Denne er uoppgjeveleg i kyrkjelege og teologiske stridsspørsmål. Læremessige motsetningar kan avgjerast berre om Skrifta sin autoritet får gjelde.

b) Djup og brei moralsk-etisk opprustning

Dei som utøver leiaransvar i kyrkjelydar og forsamlingar treng frimot til å handheve konkrete oppgjer i personalsaker, til frimodig og konkret vegleiing av unge og vaksne og til å halde oppe ei bibelsk kyrkjetukt. Ekteskapsmoral, oppgjer i personalsaker, privatøkonomi, samfunnsøkonomi, snusk i arbeidslivet - her trengs idag personleg åndeleg vegleiing. Utfordringane fins i vår næraste krins og freistingane til å gå utanom er store. Det fører rett inn i pluralismen sine fangarmar. Det kristne livet er ikkje adiaforon, men eit spørsmål om frelse eller fortaping. Ikkje om smak og behag eller fargerike fellesskap. Dei sokalla etiske detaljspørsmål handlar ifølge Paulus om kampen mellom lyset og mørkret, om å vere barn av dagen eller barn av natta. Under dette alvoret må vi ta fatt.

c) Ny vilje til kamp mot statleg overstyring av kyrkja

Brevet frå Kyrkjedepartementet om biskopeleg tilsyn i Hamar og dei svenske biskopane sin ordinasjonsnekt er dei ferskaste døme på ei strammare kyrkjeleg linje overfor mindretal. Eit oppbrot frå ei ideologisk-politisk statsstyring av kyrkja vert samstundes eit oppbrot frå statskyrkje-ordninga og kanskje frå statleg sikring av kyrkjeleg økonomi. Men det er nett ei slik kyrkje vi treng - ei som er viljug til å følgje Meisteren ut frå kjøtgrytene i Egypt på vegen ut i øydemarka. Skal vi overleve under større påkjenningar, må vi henge saman. Skal dei konservative prestane bli ståande, må folket stø dei. Vil bedehusfolket vere med og bere omkostningane i dei sakene som kostar kamp, sveitte, tap av ære og posisjonar? Dersom lekfolket sviktar dei prestane som fortener det, får lekfolket til slutt slike prestar dei fortener.

d) Kulturkritikk frå kyrkjeleg hald

Som kristne har vi eit særleg kall til å avsløre sant og usant, godt og gale i samtidskulturen. Det handlar om å teikne konturane av kva menneskesyn som ligg bak vår tids haldningar til abort, avsløre konsekvensane av ny-religiøsiteten si påverknad på vår kultur, vise kva fylgjene vert av dei narsissistiske tendensane, av forbrukar- og forureiningskulturen, påvise nihilistiske trekk i samtida og vise fylgjene av "vi-morer-oss-til-døde"-kulturen. Når det vert brei politisk oppslutning om parolen at aborttala er for høge, trengs det folk som spør kva eit høveleg aborttal er. Her ligg ein stort kultur-diakonal innsats og ventar.

Fire prøvde stragegiar

I oppbrotstider som våre fins fire strategiar å vurdere:

Parolen om å fylle institusjonane har vore brukt i krisetider før og er gyldig også i dag. Dei som vil ta ansvar, kan ikkje stille seg på sidelinja eller melde seg ut. Dei vil vere der avgjerder vert tekne og leiing vert utøvd. Dei vil ha kunnskap og vere uredde nok til å bruke han. Men spørsmålet er om denne strategien i dag går langt nok.

Tilbaketrekning eller ulike former for indre exodus vert altfor lett til passive retrett-strategiar.

Spørsmålet om utmelding kan også ha sin relevans. Det vil oftast vere ei personleg-privat løysing. Men om systemet Den norske kyrkja ein dag står att berre som eit statens religionsvesen, blir vi nøydde til å ta avstand ifrå det ved å melde oss ut. Men før det vert ei nødvendig vedkjennings-handling å melde se ut, er dette ikkje eit truverdig alternativ.

Bedehusfolket har ein lang og solid tradisjon for det å fylgje Jesus mot straumen. Det er ein del av sjølforståinga til vekkjings-kristendomen å vere motkulturell. Av denne tradisjonen må vi i dag ta lærdom. Dei kristne organisasjonane som starta som protestrørsler, er deira mot til oppbrot levande framleis? Eller er organisasjonslivet og -miljøa blitt offer for den utviklinga som engelskmennene kallar: Man - movement - monument - machinery. Det handlar djupast sett om å likne på Eli-sønene eller på Elia. Det er berre agen for den heilage Gud som gir eit klårt syn for dei lite attraktive handlings-alternativa.

Den som vågar å utfordre den herskande tankegang, må vere budd på å skulle finne nye utvegar. Då er det fårleg å låse seg i altfor snevre handlingsalternativ. Vår situasjon krev av dei som vil leve vedkjenningstru i kyrkja, at vi står saman i solidarisk samhald. Det trengs ein seriøs opposisjon både i kyrkje og organisasjonar. Det trengs vern om deira livsrett som vil leve sitt kall i truskap mot den trua vi har fått overlevert midt i den splittande pluralismen som rår grunnen.

Ein betre veg

Eg har tru på eit tredje alternativ: At kristenfolk frå fleire leirar finn ein felles veg. Dette er ei radikal og provoserande løysing, for ho både fastheld situasjons-analysen og tek praktiske konsekvensar av det. Ho tek konsekvensen av at vi treng basis-kyrkjelydar, at vi ikkje kan overleve som kongregasjonalistar som isolerer seg i den lokale kyrkjelyd eller forsamling. Ei kyrkje vert bygd nedanfrå gjennom lokale kristne fellesskap. Og desse må føyast saman over lokalkyrkjelyden sine grenser. Til det trengs leiarar. Det kan vere ein biskop som ikkje er systemlojal i dei viktige sakene. Det kan vere prestar, forkynnarar og andre kristne leiarar. Denne strukturen vert provoserande den dagen der er eit folk meir lojale mot vegleiarane enn mot det etablerte systemet som skaper rådløyse og forvirring. Det trengs ikkje ein ny kyrkjeorganisasjon meir enn det som til eikvar tid viser seg naudsynt. Men det er radikalt mogleg at ein ny kvist skal skyte av den stuven som er att av Den norske kyrkja. Kristenfolk som vel felles veg, står i dag overfor markerte vegkryss. Det går ikkje lenger å fylgje same vegen som den breie straumen.

Samråd på Kirkens Grunn (SKG) vart etablert i 1993 for å ivareta ein trefaldig strategi:

Eg trur på absolutte grenser for lojaliteten mot det norske kyrkjesystemet. Vi som deler situasjonsanalysen må halde saman. Vi må organisere oss og utøve sakleg kritikk for å endre tilhøva. Vi må også vere viljuge til å la vår kritikk bli følgd av symbolhandlingar. Maktpersonar er svært nærtakande overfor slike. Symbolhandlingar utfører vi med glimt i auget. Vi må aldri tape humøret. Om vårt antal ikkje er trugande, kan våre handlingar avsløre. Det var eit barns replikk som i H.C.Andersens eventyr avslørte kor forfengeleg keisaren var. Men vi må aldri godta å bli marginalisert eller utestengd. Vi vil arbeide der vi er sette, engasjere oss, stille opp, la oss velge, skaffe oss kunnskap, øve påverknad.

Samstundes vil vi møte anklagen om at vi vert ståande utanfor medan vi står innanfor. Det vil dei ha rett i. Men vi må arbeide for at det vedkjenningstrugne folket ikkje skal bli etterlatne åleine i kyrkja og for at dei skal kunne halde ut, leve og gjere teneste der. Etter som den demokratiske einsrettinga veks i styrke og det stadig tydelegare viser seg at berre eitt slag meiningar kan kome til uttrykk ved utnemning til høgare embete og leiarstillingar i kyrkja, er det di viktigare med alternativt leiarskap. Men enn så lenge vil det vere vår oppgåve å arbeide for ein kyrkjerett som vernar om vår eksistensrett og om livsrom for den kyrkjelege tru og veg som alltid har vore vår: luthersk og økumenisk.

Eg trur denne vegen er einaste farbare i vår situasjon. Vi har ansvar for å ta til motmæle, fostre leiarar, rettleie og leie dei som vil lytte og gå same vegen ilag. Vil organisasjonsleiarane stå skulder ved skulder med det konservative presteskapet og vere med og bere omkostningane ved åndskampen i heile kyrkja? Vil det truande og tenkjande kristenfolket stå saman med dei leiarane i heile kyrkja som trur og tenkjer som dei? I så fall er der ein farbar, felles tredje veg mellom tilpasning og utmelding. SKG er eit initiativ meint til å stake opp denne vegen.

Avslutning

Paulus oppmodar til å la "fredens evangelium gjere dykk budde til å gå i strid" (Ef 6,15). Striden er for freden si skuld. Judas formanar til å "stride for den tru som ein gong for alle er overgjeven til dei heilage" (Jud 3). Der fins ikkje kompromiss mellom den bibelske forpliktinga og dei (sosial-)demokratiske fleirtals-syn. Som salmisten må vi be om udelte hjarte (Sal 86,11) og om å vere heil i vår ferd så vi fylgjer Herrens lov (Sal 119,1).

Vår oppgåve er den lydige Kristus-etterfylgjinga i visse om at det framleis er eit sant Guds folk i Den norske kyrkja. Men berre Gud kjenner historia. Vi kjenner ikkje vegen han vil føre oss. Til Peter sa Jesus ved det siste møtet: "Sanneleg, sanneleg, det seier eg deg: Då du var ung, batt du sjølv beltet om deg og gjekk dit du ville. Men når du vert gamal, skal du retta ut hendene og ein annan skal binda beltet om deg og føra deg dit du ikkje vil" (Joh 21,18).