Religionskritikk og dialog

Gerd Theissen:

Religionskritik som religionsdiskurs – til forsvar for en postsekulær dialog

Eksistensen, 2021, Heftet, 103 sider

Den tyske teologen Gerd Theissen vil i den teologiske verda først og fremst vere kjend som fagmann på Det nye testamentet. Men han har også alt sidan 1970-åra vore oppteken av den moderne religionskritikken og synt det gjennom fleire publikasjonar. Det vil seie at han også har gjeve seg inn på det religionsfilosofiske og systematisk-teologiske området. Det er på ein måte ei samanfating og aktualisering av dette engasjementet vi får i den vesle, men kompakte, boka “Religionskritik als Religionsdiskurs” som kom ut i 2020 og no er komen på dansk. Det er verdfullt at denne utfordringa til teologisk sjølvrefleksjon kjem på eit nordisk språk.

Vi skal her freiste å gje ei framstilling av korleis forfattaren utfaldar hovudtanken i boka. Til slutt skal vi ta opp eit avgjerande teologisk spørsmål som reiser seg i høve til heile tolkinga av boka.

Det som ligg Theissen på hjartet, og som har gjort det heile tida, er ikkje ei avvising av religionskritikken, men ei mottaking av han som noko naudsynleg for forståinga av religionen (religionane). Målet er å finne ut kva som er det berande i religionen i den postsekulære tida vi lever i, kva som er “gyldigt og har udviklingspotensiale”, for å nytte Theissens eigne ord. Dette er noko som vi berre kan finne ut i ein samtale mellom religion og religionskritikken, meiner han. og det er innhaldet i denne samtalen boka handlar om.

Den religionskritikken det er tale om, har oppstått i den vestlege, kristne, kulturen og har difor, direkte eller indirekte, ein referanse til kristendomen og har kanskje også for ein del sitt utspring i denne. Ein konkret ikkje-vestleg religion er så vidt nemnd i den religionskritikken Theissen skriv om. Men det er likevel religionen generelt Theissen vil skrive om, og han brukar heile tida “religion” som ei samnemning. Vi saknar ei drøfting av sjølve religionsomgrepet. Det ser ut som om Theissen enkelt føreset at religion er ein allmenn kategori, som alle religionar kan innordnast under. Vi kan ikkje sjå at Theissen drøfter kva det er som konstituerer denne kategorien religion. Kva er det som er sams for religionane, som gjer at dei kan subsumerast under allmenomgrepet religion? Korleis Theissen ser på tilhøvet mellom religionen generelt og det einskilde eksemplar av religionen og på tilhøvet mellom religion og kristendom, er eit spørsmål som vil følgje oss gjennom heile lesinga av boka.

Theissens stil er elegant og presis, men den kompakte framstillinga kan kanskje vere noko krevjande. Eit visst kjennskap til moderne filosofi og vitskapsteori vil ikkje vere nokon ulempe for lesaren.

Boka har tre hovudbolkar, delte inn i fleire underavsnitt:

1. Religionskritikk som overvinning av religion

2. Religionskritikk som religionshermeneutikk

3. Religionskritikk som grunngjeving av religion

1. Religionskritikk som overvinning av religion.

I denne første bolken tek Theissen for seg i kronologisk orden dei ulike typane av religionskritikk sidan den tidlege opplysningstida. Han har inngåande kjennskap til og forståing av dei standpunkta han drøftar. Vi kan kanskje seie at det i alle desse kritikkane dreier seg om å vilje gjere ende på religionen i ei eller anna meining. Han tek opp den emansipatoriske kritikken, som i byrjinga først og fremst var oppteken av fridomen frå kyrkjemakta, den antroposentriske kritikken, som meinte at religionen berre handlar om mennesket, den revolusjonære, som meinte religionen var ein del av den undertrykkjande makta i samfunnet, som berre kunne overvinnast gjennom ei omvelting i samfunnet, den nyare analytisk-filosofiske kritikken, som meinte at religionens ikkje-verifiserbare påstandar om røyndomen er meiningslause, den eksistensialistiske kritikken, som såg ateismen som føresetnad for menneskets fridom, og den evolusjonære kritikken, meinte at religionen sosiobiologisk, eller kognisjonspsykologisk kunne forklarast som ein “illusjon om Gud” (R. Dawkins).

Den historiske framstillinga av religionskritikken dekkjer om lag halve boka. Framstillinga er konsentrert og viser ei presis forståing av dei ymse teoriane. Vil du ha religionskritikken frå opplysningstida til eksistensialismen på 50 sider, får du han her.

2. Religionskritikken som religionshermeneutikk.

I denne bolken dreier det seg om korleis kritikken kan hjelpe til å tolke religionen meir saksvarande.

Innleiingsvis seier Theissen at det er fire grunntyper av religionskritikk, alt etter kva dei kritiserer i religionen. Det kan vere sanningsverdien, livsverdien, koherensverdien og konsensusverdien. Kriteriet ‘sanning’ gjeld spørsmålet om religionen svarar til røyndomen, ‘livsverdien’ spør om religionen fremjer eller skadar liv, ‘koherensverdien’ om religionen er motsetnadsfri, ‘konsensusverdien’ om evnen til å vinne tilslutning.

Theissen nøyer seg i dette kapittelet ikkje berre med å referere til kritikken av religionen, men argumenterer også positivt for religionens rolle. I møte med kritikken av sanningsverdien i religionen vert vi tvinga til å forstå religiøse utsegner på ein ny måte. Dei er ikkje empiriske utsegner, men heller ikkje meiningslause. Dei er ‘ eit realpolitisk språkspel’, som søkjer i røyndomen etter spor av det guddomlege, etter bod for livet og teikn på håp, meiner forfattaren.

I kritikken av livsverdien i religionen møter vi innbyrdes motsette kritikkar, t. d. av religionen som represjon (undertrykking, Marx) på den eine sida og kritikk av han som ressentiment (maktutøving frå underklassen, Nietzsche) på den andre sida. Religionen si positive rolle kjem her nettopp fram i det at han sameinar i seg både herredømestabiliserande og herredømekritiske motiv og såleis har ein livsverdi i eit demokrati.

I koherenskritikken vert dei indre motseiingane (aporiane), i religionen avdekte. Men Theissen peikar på at aporiane i religionen eigentleg også er allmenne aporiar i mennesket sitt tilhøve til røyndomen.

Theissen peikar først på grunngjevingsaporien, forstått som den motseiinga som ligg i at all grunngjeving av noko krev ein vidare grunn, samstundes som all grunngjeving endar utan ein grunn. Hans meining her kan vere at motseiingane i freistnadene på å grunngje trua svarar til det dilemma, eller trilemma, som ei filosofisk grunngjeving står andsynes. Fornufta kan ikkje grunngje trua, men vel vise at Gud kan tenkjast i dette at tenkinga kjem til kort, ymtar Theissen om.

At aporiane også kastar mennesket ut i ei eksistensiell naud, syner f. o. f. teodicéaporien. At Gud avgjer alt og at han er god kan ikkje forlikast. Men denne aporien kjem også i ein sekulær versjon. Seier vi ja til alt i livet, seier vi også ja til lidinga. Protesterer vi mot lidinga, seier vi ikkje ja til alt. For religionen dreier det seg om å lære å leve med uløyselege spørsmål. “Spørsmålet om lidelsens mening bør forblive ubesvaret”, seier Theissen.

Fridomsaporien gjeld motseiinga mellom Guds allmakt og mennesket sin fridom og sitt ansvar. Theissen peikar på at vi finn den same motseiinga i religionskritikken sjølv, når religionen vert skulda både for å ta fridomen frå mennesket og samstundes skulda for å halde oppe fordomen om den frie viljen. Theissens konklusjon er at dei motseiingane som karakteriserer religionen, også pregar vårt liv og vår tenking elles og gjer det nærliggjande å tenkje at religionen arbeider med grunnleggjande problem i vår eksistens.

3. Religionskritikken som grunngjeving av religion.

I den konkluderande bolken reiser Theissen spørsmålet om ei mogleg grunngjeving av religionen (“begrundelse”) gjennom ein syntese av religionshermeneutikk og kritikk.

Tanken, som vi har møtt gjennom heile boka, er at religionskritikken kan hjelpe religionen til å forstå seg sjølv på nytt. At religionen kan fornye seg, ser Theissen allereie dokumentert i Bibelen, der tilhøvet mellom GT og NT inneber ein rituell revolusjon. Også alle dei andre døma på ei religionsfornying som Theissen nemner, gjeld kristendomen: Bultmanns eksistensialisme, Paul Tillich, Wolfhart Pannenberg, Teilhard de Chatdin og Karl Rahner. Karl Rahner får ei spesiell rolle, for di han er den som klårast ser at religiøse erfaringar er naudsynlege. Ei objektiv tru må korrespondere med ei subjektiv erfaring. Erfaringa er tydelegvis for Theissen det som gjer religionen til religion. Religiøse menneske sansar det same, opplever den same røyndomen som alle andre, men berre dei religiøse kan tre inn i eit tilhøve til denne røyndomen som i eit eg-du-tilhøve.

Grunngjevinga av religionen knyter til dei fire verdiane som har vore tema for religionskritikken:

Sanningsverdien i religionen. Sanningsverdien ligg i ei intens oppleving av eit samsvar mellom røyndomen og menneska. For denne religiøse erfaringa vil Theissen nytte omgrepet ‘resonans’. Religionen er som ein resonans med tilværet (tilvære-resonans), ein samklang med røyndomen. Det er viktig å halde fram at denne erfaringa kjem av ein impuls utanfrå og er eit svar på ein røyndom utanfor oss (extra nos). Theissen kan her seie at det er ein sans for det guddomlege (sensus divinitatis) som vert vekt til live i denne erfaringa. Det er då ikkje underleg at Theissen samanfattar opplevinga av røyndomen som ei oppleving av eit mysterium fascinosum et tremendum (fascinerande og skræmande). Det er nettopp denne samanknytinga av motsetnader som gjev religionen livsverdi.

Livsverdien. Det sjokket som kjem når ei resonansoppleving av å høyre saman med alt som er, støyter saman med absurditeten i tilværet, kan religionen ta opp i seg og gje uttrykk i sine riter, slik det skjer i nattverdmåltidet. Det er eit hovudpunkt i det Theissen seier her. Om vi skjønar han rett, er det slik at diskusjonen med religionskritikken er naudsynleg for at vi skal kunne løyse vår oppgåve som er “at udforme religionen således, at den sætter sine livgivende sider igennem og lærer menneskene at leve med religionens og livets aporier på oprigtig vis.” Det som er sant i religionen, er ei resonanserfaring, ei erfaring av samklang med røyndomen, som vinn fram trass i absurditetserfaringane.

Koherensverdien. Her ligg religionen sitt sentrum, meiner Theissen. I tråd med den tanken vi alt har møtt, kan han seie at religionen er seg sjølv når han vert riven sund av aporiar. Vi kan kanskje formulere hans syn slik at det er det å halde fast på motseiingane som er religionen sin verdi, ikkje å løyse dei.

Det gjeld grunngjevingsaporien. Kvifor er noko i det heile, og kvifor er det slik som det er? Alt kunne både ikkje ha vore, og det kunne vore annleis. Det er i denne vilkårlegheita vi finn spor av det guddomlege.

Heller ikkje teodiceproblemet (problemet med å forsvare Guds handlingar) kan løysast teoretisk. Men det er mogleg å erfare meining i absurditeten, vil Theissen kanskje seie. Denne erfaringa er teiknet på “det guddommelige i alle ting” seier han.

Fridomsaporien kan vi forstå som motsetnaden mellom bundenskapen på eine sida og vårt ansvar på den andre sida. Det er kanskje ikkje lett å tolke Theissen rett på dette punktet. Det han vil seie, kan vere at vi kan verte gripne av ei erfaring, ein resonans på noko utanfor oss sjølve, som Theissen direkte kallar ei religiøs omvending. Ho aktiverer i mennesket ei kraft som Bibelen kallar “den hellige ånd”. Vi siterer: “Den viser seg i ¨spontane og suveræne livsytringer’ som tillid, medlidenhet og oprigrighed, der gør vores verden beboelig.” Her står vi andsynes det store spørsmålet til tolkinga av boka og til forfattaren si forståing av tilhøvet mellom religion og kristendom. Er “den hellige ånd” ei kraft som kan aktiverast av ei allmen religions resonanserfaring av røyndomen?

Utfordringa med å tolke Theissen vert ikkje mindre når forfattaren samanfatar koherensavsnittet slik: “Med religionens tre aporier kan man også bedre forstå treenighedens billeder”. Theissen meiner at grunngjevingsaporien handlar om den siste grunngjevinga av Guds løyndom og dimed viser til den første person i treeininga. Theodiceaporien viser til den andre personen, Gud som vart menneske og deler menneskets lidingar. Fridomsaporien viser til Anden, som gjer at vi ikkje treng verte tyngde av Guds allmakt, men kan erfare fridomen.

Theissen utfaldar dette på den måten at Gud som skapar vert eit poetisk bilete på den mest ekstensive resonanserfaringa, forundringa over det underet som eksistensen er. Vidare ser han det slik at Bibelen skildrar motsetninga mellom denne erfaringa og absurditeten som eit historisk drama.

I den andre artikkelen vert den mest intensive resonanserfaringa sagt i eit poetisk språk, meiner Theissen: Gud inkarnerer seg i eit menneske. Jesu kross symboliserer ei ekstrem absurditetserfaring.

Den tredje artikkelen seier at Kristus er verdsens lys, men lovnaden gjeld også alle andre etter utsegna i Matt 5,14: “De er verdsens lys”. Så kan Theissen seie at: “Alle er kaldet til at opdage dette lys overalt, i ethvert menneske, i hele verden, også i andre religioner”

Er meininga her at treeininga (berre) er biletlege svar på dei aporiane vi møter i tilværet? Er kristendomen ei tolking av tilværet, eller noko som gjer spesielle røyndomserfaringar moglege? Eller er kristendomen verkelegs sett på som ei forteljing om Guds frelsesgjerning i historia?

Spørsmålet kan også formulerast slik: Er kristendomen eit eksemplar av religion? Eller er det tankegangen i boka at religionskritikken kan gje eit forståing av religionen, som også kan føre til ei forståing av det spesifikke ved kristendomen, som religion?

Det er tankevekkjande at Theissen heile tida talar om “religion”, “religionen”, “religionane”, medan så godt som alle konkrete døma på religion, og på aporiane i religionane, gjeld kristendomen. Islam er berre nemnd indirekte i samband med ein kritikk av islamistisk terror som negativ livsverdi, og buddhismen er så vidt nemnd. Det må seiast å vere underleg at forfattaren ikkje i det heile tek opp spesifikt spørsmålet om tilhøvet mellom religionane og kristendomen, når han skriv slik om dei som han gjer. Den sanningspretensjonen som ligg i ein tradisjonell kristen openberringsteologi vert ikkje drøfta.

Ein av dei mest oppsiktsvekkjande stadene hjå Theissen er vel der han talar om at med openberringsreligionen skjer det eit steg i utviklinga som peikar ut over moralen og gjev også det moralsk sett mislukka mennesket ein uendeleg verdi. Det er dette som er meininga i rettferdiggjeringsbodskapen, at syndaren vert rettferdiggjord av Guds nåde, seier Theissen. Og så legg han til: Det er også meininga med forløysinga i buddhismen, nemleg at mennesket vert fri frå konkurransen mellom levande skapningar. At den kristne rettferdiggjeringslæra og den buddhistiske forløysingslæra skulle ha den same meininga, vil vel mange still spørjeteikn ved.

Sitt program gjer vel Theissen klårt i avslutninga, der han talar om religionen sin konsensusverdi. Han tilrår ein kritisk pluralisme, som seier at sanninga er transcendent i alle religionar, jamvel om ein i somme religionar kan vere sanninga nærmare enn i andre. Det ein religion erkjenner som sanning, har han rett til å forsvare, dersom han gjev andre religionar den same retten.

I det som er Theissens utgangspunkt vil vi seie oss heilt samde. All religion treng ein religionskritikk. Også for kristendomen er det slik at han treng ein kritikk for å forstå seg sjølv og for å kunne svare for seg. Men dette vil måtte vere ein spesifikk kristendomskritikk, jamvel om det kan vere moment i ein allmenn religionskritikk som også er relevante for kristendomen. Men ein definisjon av religiøse grunnelement som skulle vere emne for ein allmenn religionskritikk, t. d. eit sams gudsomgrep, vil det vere vanskeleg å sjå for seg.

Boka til Theissen er utfordrande og vekkjer mange tankar og er såleis verd å hanskast med.

Omsetjinga til dansk er god og pålitande.

Arve Brunvoll