Toregimentslæra og vår tid

Det er ikkje ofte ordet toregimentslære får spela ei rolle i det politiske ordskiftet. Det er ikkje så rart. Ordet høyrest både framandt og litt gamaldags ut. Regimente? Er det middelalderens fyrstehus sine troppar vi snakkar om?

Nei, det er ikkje det. I luthersk samanhang har ordet linjer tilbake, først til Luther, men gjerne heilt til Augustin på 400-talet. Augustin er felles-kristeleg arv! Det var vestgotane sin invasjon i Rom og samanbrotet i førestillinga om verdssamfunnet som éin stor kristen lekam, som inspirerte Augustin til å skriva verket om Gudsstaten (De civitate Dei). Mellom Guds stat og den verdslege staten var det ein absolutt motsetnad, sjølv om Augustin også kan tilkjenna den verdslege makta ei viss positiv rolle i å halda orden i samfunnet.

Vi skjønar at denne førestillinga kan utvikla seg i ulike retningar, men kanskje aller lettast i retning av kristnes tilbaketrekking frå denne verda, som i munkevesenet. Men også motsett: I den langvarige striden mellom pave og keisar utvikla kyrkja – når ho var sterk på verdsleg vis – ei lære om at paven i prinsippet rådde over begge «sverd», både det åndelege (Ord og sakrament) og det verdslege (fysisk makt), og at keisaren difor hadde sitt sverd til låns, som ein lens-mann på fullmakt. Så utbreidd var denne tanken, at Melanchton (Luther sin hjelpesmann) brukte mykje ironi, i tillegg til bibelsk og historisk argumentasjon, då han i eit av dei viktigaste reformasjonsskriftene tok eit oppgjer med pavens maktkrav (1536).

Men Luther hadde sjølv allereie i 1523 lagt eit teologisk grunnlag for korleis vi som kristne skal tenkja om tilhøvet til den verdslege makta. På den eine sida fører han arven frå Augustin vidare; det er når han talar om dei to rika, forstått som Guds rike – som alle sant truande høyrer til – og djevelens rike. Derfor talar vi heller om dei to regimenta, enn om dei to rika, når vi vil forstå reformasjonen sine tankar om korleis ein kristen skal stilla seg overfor verdslege styresmakter.

I denne samanhengen er ikkje «verdsleg» det same som Gud-fiendtleg. Også verda høyrer Gud til, og Han vil at det skal herska ro og orden. Difor kan styresmaktene gå Guds ærend, endå om den enkelte embets- eller befalsmann ikkje er ein kristen. I den fullkomne kjærleikens samfunn hadde vi ikkje hatt bruk for politi og fengsel, lovar og reglar. Men i denne verda vert dei kristne oppfordra til å visa lydnad mot desse ordningane, fordi dei er nødvendige.  Men ein må skjelna rett mellom dei to regimenta: I det eine er det berre Guds ord og nådemiddel som skal herska, og ingen fysiske maktmiddel. I det andre er det nettopp sverdet i bokstaveleg meining som rår, og dei kristne har lov både til å føra rettferdige krigar og å vera dommarar i dette regimentet. For hugs: Også dét skulle, når det fungerte rett, stå i Guds teneste.

Det er ikkje plassen her til å gå inn på den kompliserte maktpolitiske situasjonen i Europa i tida som fylgde, under religionskrigane. Men regimentstankegangen overlevde dei mange kompromissa som blei gjorde, der ein blanda saman verdsleg og åndeleg makt.

Det seier seg sjølv at dersom også det verdslege regimentet er eit uttrykk for Guds styre i verda, så må det halda ein viss standard. Det må fremja det gode og slå ned på det vonde. Slik gjekk det ikkje alltid. Og grunnen var at det som eg kalla «skjelning» ovanfor, vart forstått som eit «skilje». Dette heng også saman med teologi på avvegar. I mellomkrigstida var det fleire store teologar, særleg i Tyskland, som utvikla læra om Guds ordningar i ein katastrofal retning: Dei ulike ordningane hadde sin «eigen lov». Difor kunne ikkje kyrkja koma med sin standard og preika moral for styresmaktene. For slike ting hadde ho ikkje innsikt i.

I dag er det lett å sjå kor gale dét kunne bli: For «lov og orden» må jo vera bra når vi trur på ein ordens Gud!?

I Norge kom toregimentslæra til å spela ei viktig og positiv rolle i kyrkja sitt oppgjer med nasjonalsosialismen. Rom 13, som tradisjonelt hadde stimulert til ei servil haldning overfor staten, vart ny-oppdaga: Den rette stat, som vi skal vera lydige mot, er kjenneteikna ved at han er til redsel for den vonde gjerning. For både staten og kyrkja har begge sine mandat frå Gud, men på vidt ulike område!

Derfor var det ikkje ein kamp for kyrkja sine eigne rettar eller privilegier som starta den såkalla kyrkjekampen. Det var ein kamp for at retten skulle bli respektert, og at det måtte slåast ned på lovløysa – i samfunnet. Denne overtydinga toppa seg i det dokumentet som er blitt kjent som «Kirkens Grunn». Ein av dei mest kjende setningane der seier at dersom makta skil lag med retten, så er staten blitt ei demonisk makt. I ein slik situasjon har ein kristen berre eitt å gjera: «Ein skal lyda Gud meir enn menneske» (Apg 5,29).

Kyrkja var nøye med å seia at den med dette ikkje dreiv med politikk. Men det er kyrkja si plikt å formana staten (det verdslege regimente) til å halda seg til det mandatet den har fått. Og dersom kyrkja vert hindra i dette oppdraget, så er det eit bevis på at staten brukar «sverdet» på det åndelege området.

Desse tankane fekk også fornya forkynninga om kva det er å gje Gud det som er hans, og keisaren det som høyrer han til. I normale og gode tider er ikkje det eit problem. Men når det kvesser seg til, må keisaren bli minna på at det er grenser for kva han har rett til å gjera. Han er ikkje makt-fullkomen. Det er berre éin Gud. Han høyrer alt til.

Vi kan merka oss at kyrkja både før og etter krigen ikkje protesterte mot invasjon og okkupasjon. For det var ein folkerett som regulerte også slike ekstreme situasjonar. Dersom Tyskland hadde respektert retten, og ikkje lagt seg bort i oppseding, forkynning, privat eigedomsrett, eller det sivile styret elles, så hadde ikkje kyrkja hatt ein arena for sine protestar. Om lag slik ordla den seinare biskopen til Bjørgvin, Ragnvald Indrebø, seg like etter krigen.

Men kampen måtte koma, fordi det verdslege styret også hadde åndelege ambisjonar, i tillegg til at den allmenne retten blei krenkt.

Kva kan vi læra av dette?

Eg gjer eit forsøk på nokre oppsummerande setningar:

1. Kyrkja kan ikkje kristna staten.
2. Staten skal ikkje realisera Guds rike.
3. Kyrkja har eit mandat til å forkynna «lovens første bruk», som formaning – også overfor staten.
4. Staten skal fremja retten.
5. Borgarane har ikkje lydnadsplikt mot ein urettsstat (men det gir oss ikkje rett til å sabotera skattereglar og lovar vi elles ikkje likar).
6. I siste instans gjeld Peters regel (Apg 5,29).

Kyrkja/dei kristne har rett og plikt til å varsla når andre sine rettar, som retten til liv, vert krenka. Staten kan ikkje då seia: Dette har du ikkje noko med, dette er mitt regimente. For også ein demokratisk rettsstat kan koma på avvegar.

Kyrkja og kristne leiarar kan ikkje binda andre sine samvit, ved å føreskriva politiske totalløysingar som «Guds vilje».

Begge døma krenkar etter mi vurdering den rette skjelninga mellom regimenta. Men først og fremst krenkar det Gud.

(Artikkelen har først stått på trykk i Dagen)